WSTĘP
Niniejszy referat stanowi próbę porównania praw kobiet na gruncie prawa międzynarodowego, znanego z systemu Organizacji Narodów Zjednoczonych ONZ, Unii Europejskiej z systemem międzynarodowego prawa islamu. W ujęciu terminologii prawa zachodniego, rzymskiego, częściowo bizantyjskiego oraz innych cywilizacji, prawo międzynarodowe ONZ, Karta ONZ, rezolucje Rady Bezpieczeństwa ONZ, mają pozostawać uniwersalnymi prawami uwzględniającymi interesy wszystkich społeczności i jednostek.
Tymczasem w wielu przypadkach jest to niepełne, bowiem alternatywne prawa powstają w obrębie innych cywilizacji. System ONZ, aczkolwiek zaakceptowany przez wszystkie państwa doń należące, przynajmniej w odniesieniu do wybranych elementów jest uzupełniany o inne prawa, choć w chwili obecnej, szczególnie dla świata zachodniego, jest jedynym gwarantem utrzymania stabilności, także w kwestii przestrzegania praw człowieka na świecie.
W wielu przypadkach próbowano naruszyć istniejące kanony prawa międzynarodowego, czy wręcz jego fundamenty (przypadek istnienia ZSRR, komunistycznych Chin, z państw muzułmańskich – np. surowe prawa szariatu w Arabii Saudyjskiej, czy też przez sam Zachód – Operacja „Iracka Wolność” w 2003 roku etc). W przypadku świata muzułmańskiego tymi alternatywnymi prawami dla Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka -PDPCz z 1948 roku pozostają: Powszechna Deklaracja Praw Człowieka (19.9.1981) – podpisana w duchu islamskim w Paryżu w siedzibie UNESCO; Deklaracja Praw Człowieka w islamie Organizacji Konferencji Islamskiej z 5.8 1990 roku; Karta Praw Człowieka Państw Ligi Arabskiej z 15.9.1994 roku (w duchu ONZ). Dokumenty sporządzone w duchu islamu pozostają w istocie konkurencyjnymi zapisami wobec Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka, ogłoszonej w 10.12.1948 roku przez ONZ1.
Analizując prawo międzynarodowe ONZ-towskie możemy dojść do wniosku, iż powstało ono na bazie tradycji zachodniej, w chwili kiedy upadał kolonializm na świecie, rozpoczynała się natomiast era postkolanializmu i „Zimnej Wojny”. Aczkolwiek w prawie międzynarodowym – zachodnim, zredykowano wpływy religijne, czy kulturowe, propagując uniwersalizm, globalizację i inne formy internacjonalizmu, to jednak źródła tego prawa (zachodniego) możemy odnaleźć w kulturze Zachodu, czy nawet niektóre wpływy kulturowo- religijne. Niektórzy autorzy zgadzają się z tym, że system prawa międzynarodowego ONZ, przede wszystkim Powszechna Deklaracja Praw Człowieka posiada charakter antropocentryczny, będący dziedzictwem europejskiego (chrześcijańskiego ) Renesansu i Humanizmu2, pośrednio także Oświecenia (kiedy analizujemy koncepcję rozdziału religii od państwa).
Analizując podstawy religijne islamu nie trudno się domyśleć, iż sformułowana w ten sposób koncepcja prawa międzynarodowego, przynajmniej jej niektóre elementy, będzie trudna do zaakceptowania dla wielu przywódców islamskich, także dla części muzułmańskiego społeczeństwa. Spośród instytucji panarabskich i muzułmańskich, jedynie Liga Państw Arabskich , sformułowała nowy dokument praw człowieka w duchu ONZ. Analizując przypadek państw muzułmańskich, nie możemy pominąć wykładni religijnej, także w odniesieniu do prawa zachodniego. Niektóre państwa muzułmańskie pozostają bardzo konserwatywne, jak np. Arabia Saudyjska, gdzie teksty religijne pozostają podstawą dla organizacji społeczno-politycznej państwa, także innych sfer życia. W myśl tego Koran powinien regulować wszystkie dziedziny życia jednostki i społeczeństwa, co w praktyce także jest skrupulatnie realizowane. W przypadku niektórych państw muzułmańskich, także licznych organizacji społeczno – religijnych, działających także w Europie Zachodniej (jak Bracia Muzułamanie), jedyną pełnoprawną ustawą zasadniczą, czy też konstytucją jest Koran, czyli chrześcijański odpowiednik Biblii.
Prawa wskazane w Koranie mają charakter bezwzględny i niezmienny, którym poddać się muszą wszystkie społeczeństwa i jednostki, jako prawu, które pochodzi od Allacha. W zależności od wykładni prawniczej danej szkoły koranicznej (4 główne szkoły prawa w świecie islamu), ruchu „idztihadu” (dostosowania niektórych przepisów Koranu i Sunny – tradycji islamskiej, do wymogów współczesności, także rozumianego jako okresowe oczyszczanie islamu) państwa muzułmańskie możemy podzielić na konserwatywne (Arabia Saudyjska, Sudan, Afganistan etc), czy bardziej liberalne (Turcja, Tunezja, Sierra Leone, niektóre państwa postsowieckie, Syria etc).
Należy zaznaczyć także, iż islam pozostający w istocie systemem politycznym (przynajmniej w konserwatywnym ujęciu, a nie tym liberalnym), nie uwzględnia rozdziału religii od państwa, de jure nie uznaje także stanu kapłańskiego. Państwo islamskie reguluje także większość dziedzin życia społecznego (kodeks karny, cywilny, rodzinny etc), ekonomicznego (m.in. przez Koran zakazana jest lichwa), politycznego, kulturalnego i religijnego (jak np. powoływanie imamów przez jednostki państwowe, organizowanie pielgrzymek do Mekki etc).
POWSZECHNA DEKLARACJA PRAW CZŁOWIEKA I PROBLEMATYKA KOBIET W ONZ
W kwestii problematyki praw kobiet na gruncie prawa międzynarodowego ONZ, odniesiono się do nastepujących aktów prawnych: Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka z 10.12. 1948 roku, Konwencji nt. Eliminacji Wszelkich Form Dyskryminacji Wobec Kobiet z 3.09.1981 roku i jej Protokołu Dodatkowego z 22.12.2000 roku. W przypadku Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka wydaje się, iż następujące punkty będą istotne dla poruszonej problematyki kobiet w kolejnych rodzdziałach (Prawa kobiet w islamie i wybranych państwach muzułmańskich; prawa kobiet muzułmańskich w Europie):
art. 1 Wszyscy ludzie są z urodzenia wolni i równi w godności i prawach.
art. 2 Gwarantowane prawa i wolności bez rozróżnienia na rasę, kolor, płeć, język, religię etc.
art. 7 Wszyscy są równi przed prawem.
art. 13 Każdy ma prawo do wolnego przemieszczania się i zamieszkania w ramach granic każdego państwa. Każdy ma prawo do opuszczenia kraju, włączając własny kraj, a także prawo do jego powrotu.
art. 14 Każdy ma prawo poszukiwania azylu w innych krajach przed prześladowaniem. To prawo może nie dotyczyć przypadków nie-politycznych, przestępstw lub przypadków stojących w sprzeczności z zasadami ONZ.
art. 15 Każdy ma prawo do swojej narodowości. Nikt nie może być arbitralnie pozbawiony swojej narodowości, także nie można zabronić jej zmienić.
art. 16 Mężczyzni i kobiety w pełni wieku, bez względu na rasę, narodowość, religię mają prawo do małżeństwa i założenia rodziny. Posiadają oni równe prawa w kwestii małżeństwa i po jego rozpadzie. Małżeństwo może być zawarte jedynie za wolną i pełną świadomością pary.
art. 18 Każdy ma prawo do wolności myśli, sumienia i religii. To prawo obejmuje także prawo do zmiany swojej religii lub wiary.
art. 21 Każdy ma prawo do uczestnictwa w rządzie swojego kraju, bezpośrednio lub poprzez wybranych przedstawicieli.
art. 23 Każdy ma prawo do pracy, wolnego wyboru zatrudnienia oraz ochrony przed bezrobociem.
art. 26 Każdy ma prawo do edukacji.
W krytycznym ujęciu co do powyższej Deklaracji pozostają jedynie zastrzeżenia co do artykułu 14, czyli kwestii azylu, udzielanego głównie z przyczyn politycznych. W ten sposób dyskryminowane kobiety nie mogą liczyć na faktyczną pomoc ze strony społeczności międzynarodowej, także ośrodków dla uchodźców w poszczególnych krajach świata, także w Polsce. Przykładowo w wielu krajach europejskich, także w Polsce obowiązują bardzo surowe obowiązki wizowe dla mieszkańców krajów muzułmańskich (specjalne zaproszenia, długotrwałe procedury weryfikacyjne, później możliwa deportacja – także dotyczy to Iraku). Wiąże się to z zagrożeniem terrorystycznym, choć w ten sposób pomoc dla kobiet, także dla wielu uciskanych mniejszości, staje się bardzo ograniczona. Przy analizie punktów Konwencji nt. Eliminacji Wszelkich Form Dyskryminacji Wobec Kobiet, wskazano na najbardziej istotne:
W prologu do wskazanej konwencji zaznaczono, że „Karta ONZ wskazuje na równe prawa mężczyzn i kobiet w sprawach ekonomicznych, socjalnych, kulturalnych, cywilnych i prawach politycznych”. W artkule 2 państwa sygnatariusze konwencji zobowiązały się wpisać powyższe zasady do swoich konstytucji, a także likwidacji dyskryminującego ustawodawstwa. Kolejno artykuł 7 określa „prawo kobiet do głosowania w wyborach i publicznych referendach; formułowaniu polityki rządowej”. W artykule 8 wskazano ich prawo do reprezentowania rządów na szczeblu międzynarodowym, także uczestnictwa w pracach organizacji międzynarodowych. Artykuł 9 gwarantuje kobietom prawo do zmiany narodowości, a także respektowania narodowości jej dzieci. W tym punkcie znajduje to m.in. zastosowanie w przypadku małżeństwa z obywatelem obcej narodowości w celu przeciwdziałania przypadków bezpaństwowości (zjawiska dotyczącego gównie kobiet w tych przypadkach). W artykułach 10 i 11 określono prawo do edukacji, pracy, wyboru profesji etc. Bardzo ważne znaczenie posiada także zapis artykułów 15 i 16. Pierwszy z nich określa ważną kwestię równości wobec prawa m.in. w sprawie zawierania umów, administrowania własnością, swobodzie przemieszczania się, wyboru miejsca zamieszkania oraz równości w sądach i trybunałach. Drugi odnosi się do problematyki prawa rodzinnego m.in. określając te sama prawa do zawarcia małżeństwa, prawo wolnego wyboru partnera i wejścia w związek małżeński dobrowolnie, prawo wyboru ilości dzieci, nazwiska etc.
W Protokole Dodatkowym, który wszedł w życie 22.12 2000 roku, wprowadzono nową procedurę kierowania pisemnych uwag (communications) przez osoby, grupy, będących obywatelami państwa sygnatariusza konwencji, do specjalnie powołanego Komitetu, który rozpatruje wysłane skargi, przypadki łamania postanowień konwencji. Ważnym zapisem jest mi.in. zgoda na wysłanie jednego- bądź więcej, reprezentantów Komitetu do kraju skąd wypłynęła skarga (jego wysłanie celem zbadania sprawy po upływie wskazanego czasu, w praktyce do 12 miesięcy, kiedy państwo strona nie przysłała wymaganych wyjaśnień; z uwzględnieniem także okresu do 6 miesięcy, kiedy Komitet formułował zapytanie). Komitet może także odrzucić pisemną uwagę (communication)3.
(teksty tłumaczone selektywnie przez autora)
PRAWA KOBIET W ISLAMIE I WYBRANYCH PAŃSTWACH MUZUŁMAŃSKICH
W większości krajów muzułmańskich prawa kobiet są ściśle określone, warunkowane głównie przez religię i tradycję. W oczywisty sposób wiele z praw i przywilejów, które przysługują kobietom w tych krajach nie przystaje do praw formułowanych w kulturze Zachodu (m.in. kwestia ubioru, kwestie prawa rodzinnego, czy specyficznie rozumianej „równości” wobec prawa). Przed opisem kwestii, które pozostają dyskryminujące dla kobiet muzułmańskich, należy wyjasnić specyfikę życia kobiet w tych krajach, także przełamać niektóre stereotypy.
Niektóre feministki muzułmańskie sięgają po argument tekstów religijnych w różnorodnych dyskusjach, aby przekonać, że istniejąca obecnie tradycja muzułmańska, wypływa ze źle rozumianej interpretacji niektórych zapisów Koranu i Sunny – tradycji islamskiej, także bez uwzględnienia przemian społecznych, zmian ról społecznych. Jest to poważny problem występujący właściwie we wszystkich krajach muzułmańskich, także w Arabii Saudyjskiej i Iranie.
Przykładowo w Iranie parlament dyskutuje nt. wprowadzenia specjalnych kwot na irańskich uniwersytetach, bowiem liczba studiujących tam kobiet przekroczyła 60 proc i istnieje problem z dużą liczbą absolwentek na rynku pracy. W tym celu określono, aby minimalny procent studentów – mężczyzn w każdej jednostce uniwersyteckiej, wynosił 30 procent. Dzieje się tak w kraju, w którym za brak okrycia głowy, grozi kobiecie chłosta.
Wracając do kwestii przemian społecznych w krajach muzułmańskich, należy uwzględnić różnorodność specyfiki poszczególnych krajów, trendów rozwijającej się globalizacji, amerykanizacji, która w oczywisty sposób posiada także wpływ na kobiety. W wielu przypadkach, kwestia przemian kulturowych w relacjach społecznych w krajach muzułmańskich (także kwestia roli kobiet w XXI wieku), to swoista „beczka prochu” dla tych społeczeństw, elit politycznych i klanowych. Stopień różnic w obowiązywaniu pewnych wzorców kulturowych, szczególnie w XXI wieku, jest ogromny, porównując pewne kraje muzułmańskie, tereny zurbanizowane-wiejskie oraz nowoczesne warstwy społeczne i prymitywne elity klanowe. Podobnie duże różnice występują między samymi kobietami muzułmańskimi. Z jednej strony kobiety „niewolnice”, zasłonięte zasłoną, które nie mogą wyjść z domu bez pozwolenia męża i rodziny; przypadek haremów, zabójstw honorowych kobiet, brak perspektyw edukacyjnych, czy zawodowych. Z drugiej strony kobiety nowoczesne, prowadzące interesy, samodzielne etc. Już w latach 1924-1927 turecka gazeta „Papagan” prezentowała szereg rysunków satyrycznych, obrazujących także kwestie kulturowe, w tym problematykę kobiet muzułmańskich na progu istnienia świeckiej Republiki Tureckiej. Na zdjęciach nie brakowało też kobiet „wampów”, czy satyr nt.słabych mężczyzn, których w naszej kulturze zwykło się określać mianem „pantoflarz” (na jednym z nich pijana kobieta wraca do domu z pracy)4. Ponadto w niektórych pakistańskich rodzinach wiejskich to matki swatają swoich synów5.
W niektórych przypadkach dyskryminacja praw kobiet w krajach muzułmańskich jest pochodną nietolerancji, czy też dyskryminacji praw mniejszości religijnych (np. chrześcijan, czy żydów). Przykładowo kobieta-muzułmanka nie może poślubić nie-muzułmanina, bowiem złamanie tego zapisu, gdzie obowiązuje prawo szariatu, jest karane nawet śmiercią dla obojga. W tym przypadku dyskryminacja kobiet muzułmańskich jest pochodną, czy też wypadkową dyskryminacji mężczyzn, wywodzących się z mniejszości religijnych. W tradycji muzułmańskiej mąż musi zapewnić przyszłej żonie te same warunki butowe, jakie miała ona w domu rodzinnym, bowiem może to być przyczyną rozwodu (choć formalnie z pozwem o rozwód może wystąpić tylko mężczyzna). Nie trudno sobie zatem wyobrazić, iż przykładowo chrześcijanin nie będzie dobrym kandydatem na męża, nawet dla samej kobiety muzułmańskiej, bowiem wywodzi się z on warstwy o niższym statusie prawnym (choć co do pozycji majątkowej, to sytuacja nie jest tak jednoznaczna, np. chrześcijanie w Libanie i Syrii są bardziej majętni niż muzułmanie – w których to jednak na szczeblu ogólnopaństwowym nie obowiązuje prawo szariatu). Tym niemniej przypadki dyskryminacji kobiet w krajach muzułmańskich pozostają bolesnym faktem.
5 grudnia 2007 roku odbyła się premiera w Warszawie filmu polskiego nt. problemu łamania praw kobiet (Kamienna cisza – Stone silence)6, w tym przypadku w Afganistanie. Film opowiada historię kobiety zamordowanej za cudzołóstwo w maju 2005 roku. Przy czym wychwycenie tej historii przez filmowców, było tylko możliwe dzięki podaniu wcześniej tej wiadomości przez BBC. Kolejno w styczniu 2008 roku pojawiła się kolejna wstrząsająca wiadomość z Afganistanu, której to ofiarą był afgański student, który zamieścił krytyczne teksty w internecie nt. prawa szariatu w kontekście praw kobiet. Z tego powodu grozi mu kara śmierci.
W całym świecie muzułmańskim, głównie wśród społeczności arabskiej, kurdyjskiej, afgańskiej, zdarzają się zabójstwa honorowe kobiet, w niektórych z nich usankcjonowane przez prawo (jak np. w Arabii Saudysjkiej, Sudanie, Jordanii etc). Choć dla niektórych temat ten poruszany jest w kontekście tylko tego, aby uzasadnić „wprowadzanie” demokracji na Bliskim Wschodzie, i często niektórzy z przekąsem dodają, że temat ten jest zbyt wyolbrzymiany, także w opinii analityków zachodnich, a nawet znawców Bliskiego Wschodu. W dyskusjach naukowych podkreśla się prawo muzułmanów do wyboru własnego ubioru, poszanowania własnej tradycji. Tym niemniej apele co do niektórych krajów arabskich w celu wprowadzania karnych sankcji za zabójstwa honorowe pozostają bez echa. Przykładem jest choćby arabska Jordania, problemem pozostają także zabójstwa honorowe kobiet kurdyjskich w Iraku7, choć w obydwu krajach postępy demokracji są zauważalne – także wobec mniejszości.
Ciekawego stadium na temat kwestii społecznych na Bliskim Wschodzie dostarcza publikacja A. M. Foster pt. „Sexuality in the Middle East”8. Odniesiono się w niej m.in. wobec nastepujących kwestii: edukacji seksualnej, zabójstw honorowych i problematyki AIDS. Przy czym warto zauważyć, że odsetek wirusa Hiv na Bliskim Wschodzie jest niewielki, przykładowo w Jordanii przy przedłużeniu wizy dla obcokrajowca należy przeprowadzić dokładne badania krwi. Przyczynami rozszerzania się wirusa Hiv na Bliskim Wschodzie są: wzrost mobilności społecznej, także używanie narkotyków, występowanie prostytucji. W niektórych krajach domy publiczne działają nielegalnie, bowiem oficjalnie jest ona zakazana. Kobiety pracujące w domach publicznych przybywają także z Europy Wschodniej, głównie Rosji, Ukrainy bądź południowych krajów postsowieckich.
Ziba Mir-Hosseini z Cambridge University wyszczególniła trzy dyskursy dotyczące kwestii małżeństwa i seksualności na Bliskim Wschodzie: tradycyjny, neo-tradycyjny i modernistyczny. W przypadku tylko dwóch ostatnich w jego tworzeniu udział biorą także kobiety. Nie do przecenienia ważną rolę odgrywa także kwestia edukacji seksualnej. To jej brak często jest przyczyną utrzymywania się różnych negatywnych stereotypów, a także same młode kobiety często wiążą te kwestie z milczeniem i poczuciem wsydu. Takie badanie przeprowadziła wśród młodych Palestynek Nabila Espanioly z Altufula Center – psycholog kliniczny9.
Najbardziej wymowną jednak częścią publikacji jest kwestia zabójstw honorowych, w zasadzie sprawa ta ściśle związana z tematem wymienionej problematyki, czyli seksualnością na Bliskim Wschodzie. Na tle opisanych ostatnio zabójstw kobiet w irackim Kurdystanie, wymieniono główne przyczyny tego rodzaju czynów: cudzołóstwo, seks pozamałżeński i zawarcie małżeństwa wbrew woli rodziny10. Można sobie wyobrazić, iż zabójstwo takie może być dokonane, kiedy kobieta wbrew woli rodziny poślubi innego mężczyznę, czy będzie spotykała się z nie-muzułmaninem. W islamie mężczyzna może poślubić nie-muzułmankę, która formalnie może zachować swoją wiarę, pod warunkiem, że dzieci będą muzułmanami (także znane przypadki Polek które wyjechały do krajów muzułmańskich, czy żona zmarłego Jasira Arafata, która jest chrześcijanką – obrządku prawosławnego).
Farah Daghestani w omawianej publikacji „Sexuality in the Middle East” (Panel 7: Honour Killings) opisuje, że zmiany jakie nastąpiły w Jordanii w kwestii kobiet (w pracy, edukacji, służbie zdrowia, udziale w rządzie) wciąż pozostają nieadekwatne do istniejącego prawodawstwa, na który wpływ mają skostniałe struktury klanowe. Rocznie nadal około 20-25 kobiet pada ofiarą zabójstw honorowych w Jordanii, liczącej około 6-8 mln. mieszkańców (włącznie z uchodźcami irackimi, migrantami zarobkowymi z innych krajów oraz licznymi turystami). Potwierdzeniem tego prawa w jordańskiej konstytucji jest artykuł 340, którego istnienie przywódcy klanowi uzasadniają tym, że kobiety nie stają się „dzikie”. Podobne problemy istnieją na terytoriach palestyńskich, przy czym na tym terenie Arabowie podlegają najczęściej prawu izraelskiemu. Prawo izraelskie jest znacznie mniej restrykcyjne11.
Musa Shteiwi opisuje także inne reperkusje obowiązywania prawa jordańskiego dla kobiet. Prawo jordańskie jest mniej restrykcyjne, niż w Arabii Saudyjskiej, bowiem prawo szariatu nie pozostaje źródłem ustawodawstwa jordańskiego. Wpływa to na daleko posunięty pluralizm religijny, wolność kultu, choć prawa kobiet, głównie muzułmańskich nadal są łamane, przynajmniej w rozumieniu prawa ONZ. Pierwszą kwestią pozostaje odrębność sądów dla ludności muzułmańskiej, gdzie egzekwowane jest prawo szariatu (ponadto w dokumentach tożsamości – wyszczególnione jest wyznanie obywatela). W przypadku kwestii dotyczących samych muzułmanów- zabronione mają oni zmianę religii islamskiej pod groźbą kary (nawet kara śmierci). Ponadto mężczyzna- obcokrajowiec (ale muzułmanin), który poślubi kobietę- Jordankę nie otrzyma jordańskiego obywatelstwa, co także dyskryminuje jordańskie kobiety, bowiem stwarza precedent, iż ich prawa są w istocie mniej ważne. W związku małżeńskim kobiety muzułmańskie nie posiadają trakże praw dziedziczenia12.
Na zakończenie tego rozdziału chciałbym się odnieść do przemian religijnych i społecznych jakie nastąpiły w Republice Tureckiej w 1923 roku dzięki Kemalowi Attaturkowi. Krytykowany za autokratyzm, nawet despotyzm, za krwawe tłumienie kurdyjskich buntów, wprowadzony przez niego przymus noszenia europejskich ubiorów (obłożony sankcjami karnymi), wprowadzenie łacińskiego alfabetu, uznawany za „bezbożnego bolszewika”, doprowadził on jednak do przełomowych zmian w społeczeństwie tureckim. W poniższym zestawieniu można wskazać najważniejsze z nich:
– 29 października 1923 roku – utworzenie świeckiej Republiki Tureckiej
– 3 marca 1924 roku zniesiono urząd kalifa (najwyższy tytuł religijny w islamie)
– 11 września 1924 roku rozpoczęto pracę nad przystosowaniem szwajcarskiego kodeksu cywilnego do potrzeb tureckich.Nowy kodeks został uchwalony 17 lutego 1926 roku, a wszedł w życie 4 października 1926 roku.
– 10 kwietnia 1928 roku wykreślono artykuł 2 konstytucji, że „religią państwa tureckiego jest islam”, wprowadzając de facto państwo laickie
Wprowadzenie nowych praw przynajmniej w literze prawa upodabniało państwo tureckie do krajów Europy, zakazano poligamii, zezwolono nawet na małżeństwa mieszane, czy zmianę religii (podstawa prawna – wykreślenie artykułu 2 konstytucji, że „religią państwa tureckiego jest islam”). Oczywiście wiele przemian następowało ewolucyjnie, także prawnych, choćby wspomnieć XIX wieczne reformy zwane jako „Tanzimat”). W dniu dzisejszym kręgi religijne powoli odzyskują wpływy, w postaci m.in. Partii Sprawiedliwości i Rozwoju, choć jak uznają jej liderzy, ich celem nie jest podważanie świeckiego charakteru państwa. Ostatnio na tureckich uniwersytetach zezwolono studentkom nosić także chusty.
Przemiany zapoczątkowane przez Kemala Attaturka były ogromne, także w kwestii praw kobiet. Kilka dni po jego śmierci 18 listopada 1938 roku Ogólnoindyjska Konferencja Kobiet wydała następujący komunikat: „Mustafa Kemal był największym obrońcą praw kobiet w świecie do tej pory. Mustafa Kemal nie tylko był wielkim emancypatorem kobiet, ale równocześnie jedną z największych postaci historii w ogóle”13.
PRAWA KOBIET MUZUŁMAŃSKICH W EUROPIE
W kontekście praw kobiet muzułmańskich w Europie, szczególnie w części zachodniej, gdzie liczba społeczności muzułmańskiej jest znaczna, wymiar tych praw posiada dość szczególne znaczenie. W świetle przedstawionych powyżej odniesień co do prawa ONZ i międzynarodowego prawa islamu, należy zastanowić się nad kwestią ustawodawstwa europejskiego i możliwego transferu niektórych elementów prawa szariatu w obręb wspólnoty europejskiej. Niedawno toczyła się na ten temat dyskusja w Wielkiej Brytanii, gdzie po wypowiedzi lidera Kościoła Anglikańskiego Rowana Williamsa, zastanawiano się nad przyszłą formą integracji społeczności muzułmańskiej na zachodzie Europy, w tym m.in. nad wprowadzeniem niektórych norm prawa szariatu w zakresie prawa cywilnego dla muzułmanów, podobnie jak wcześniej dla wspólnoty żydowskiej14. Niewątpliwie posiadałoby to także niebagatelne znaczenie dla kobiet muzułmańskich.
W wypadku wdrożenia, nawet niektórych zapisów prawa szariatu w Wielkiej Brytanii, stałyby one w kolizji z przyjętą Kartą Praw Podstawowych. Regulowanie kwestii prawa cywilnego, czy rodzinnego w oparciu o Kartę Praw Podstawowych, wydaje się nie do pogodzenia z normami istniejącymi w obrębie prawa szariatu. Tym niemniej faktem jest, iż obecna sytuacja prawna w Unii Europejskiej, nie gwarantuje pewnych praw i przywilejów dla społeczności muzułmańskiej, używa się nawet terminu islamofobii15.
Analizując Kartę Praw Podstawowych, podpisaną 7 grudnia 2000 roku w Nicei, można zauważyć, że główne jej postulaty, pozostają zbieżne z Powszechną Deklaracją Praw Człowieka z 1948 roku, choć w sposób bardziej wyrazisty zaakcentowano prawo do życia w artykule II – 62 (Nikt nie może być skazany na karę śmierci ani poddany jej wykonaniu). Dość jednak zastanawiające jest brzmienie artykułu II – 69 (Prawo do zawarcia małżeństwa i prawo do założenia rodziny są gwarantowane zgodnie z ustawami krajowymi regulującymi korzystanie z tych praw). Bowiem w jaki sposób ustanowione fundamenty Karty Praw Podstawowych, będzie można pogodzić z elementami prawa krajowego, choćby w przypadku artykułu II – 69.
W kontekście Kosowa, ale także muzułmanów zamieszkałych na zachodzie Europy, warto odnieść się do następujących kwestii dotyczących w szczególności praw kobiet: problem zabójstw honorowych, poligamii, dziedziczenia, kwestii małżeństwa i rozwodu oraz pośrednio do kwestii przyjęcia tzw. obywatelstwa islamskiego.
W przypadku zabójstw honorowych nie do końca wiadomo, czy należy wiązać to z kwestią islamu, czy też jest to element tradycji danej społeczności. Faktem pozostaje to, iż w wielu regionach świata muzułmańskiego, kobiety zabijane są w majestacie prawa (Arabia Saudyjska, Sudan, Afganistan, Irak, Jordania etc), bądź władze celowo „przymykają oko” na podobne incydenty (np. w Turcji, czy Pakistanie). Zabójstwa honorowe kobiet posiadają dość szczególne cechy jak wspomniano w poprzednim rozdziale, bowiem najczęściej dokonują tego członkowie jej rodziny. W tradycji zachodniej przyczyny zabójstwa pozostają najczęściej błahe, bądź co najwyżej nie zasługujące aż na karę śmierci (która jest zresztą zakazana w myśl Karty Praw Podstawowych). Szczególnie brutalne morderstwo na tym tle miało miejsce we Włoszech w rodzinie pakistańskich imigrantów. Po tym jak kobieta wbrew woli rodziny zamieszkała z Włochem, została zamordowana przez ojca, wuja i innego kuzyna16.
Podobnie sytuacja wygląda w przypadku poligamii. Czy jeśli Brytyjczycy zaakceptują prawo szariatu dla społeczności muzułmańskiej w kwestii prawa cywilnego, to czy będzie to oznaczać, że poligamia w obrębie tych społeczności będzie dozwolona?. Czy w ten sposób normy Karty Praw Podstawowych będą zachowane? Nie mniej dramatyczna sytuacja dotyczy kwestii adopcji dla par homoseksualnych (w Iranie, czy Arabii Saudyjskiej homoseksualizm karany jest śmiercią).
Jeszcze bardziej skomplikowana wydaje się być kwestia islamskiego obywatelstwa. Dotyczyłoby to m.in. kwestii otrzymania dokumentów tożsamości z zaznaczonym wyznaniem, w tym przypadku muzułmańskim. W efekcie prowadziłoby to do wytworzenia nowego precedensu, prowadzącego do formy ograniczania wolności muzułmanów, szczególnie spośród tych, którzy emigrowali z krajów religijnym (np. z Arabii Saudyjskiej, czy Iranu) i szybko się zasymilowali ze społeczeństwem zachodnim. Dla radykałów muzułmańskich kwestia wprowadzenia prawa szariatu będzie mobilizująca, ale przez wielu umiarkowanych i zasymilowanych muzułmanów, może być odczytana w charakterze zdrady ze strony Zachodu. Reasumując można stwierdzić, iż prawo szariatu pozostaje w kolizji z następującymi normami zaakcentowanymi w Karcie Praw Podstawowych (wybrane fragmenty odnoszące się do kwestii kobiet).
Artykuł II – 62 Prawo do życia
1. Każdy ma prawo do życia
2. Nikt nie może być skazany na karę śmierci ani poddany jej wykonaniu
Artykuł II – 70 Wolność myśli, sumienia i religii
1. Każdy ma prawo do wolności myśli, sumienia i religii. Prawo to obejmuje wolność zmiany religii lub przekonań oraz wolność uzewnętrzniania, indywidualnie lubn wspólnie z innymi, publicznie lub prywatnie, swej religii lub przekonań poprzez uprawianie kultu, nauczanie, praktykowanie i uczestniczenie w obrzędach.
Tytuł III RÓWNOŚĆ
Artykuł II – 80 Równość wobec prawa
Wszyscy są równi wobec prawa
Artykuł II – 81 Niedyskryminacja
1. Zakazana jest wszelka dyskryminacja w szczególności ze względu na płeć, rasę, kolor skóry, pochodzenie etniczne lub społeczne, cechy genetyczne, język, religię lub przekonania, opinie polityczne lub wszelkie inne opinie, przynależność do mniejszości narodowej, majątek, urodzenie, niepełnosprawność, wiek lub orientację seksualną.
Artykuł II – 83 Równość kobiet i męźczyzn
Należy zapewnić równość kobiet i mężczyzn we wszystkich dziedzinach, w tym w zakresie zatrudnienia, pracy i wynagrodzenia. Zasada równości nie stanowi przeszkody w utrzymywaniu lub przyjmowaniu środków zapewniających specyficzne korzyści dla osób płci niedostatecznie reprezentowanej.
Artykuł II – 69 Prawo do zawarcia małżeństwa i prawo do założenia rodziny
Prawo do zawarcia małżeństwa i prawo do założenia rodziny są gwarantowane zgodnie z ustawami krajowymi regulującymi korzystanie z tych praw.
W kwestii wyszczególnienia artykułu II – 62 Karty Praw Podstawowych należy uznać, iż dotyczy m.in. zabójstw honorowych, co stanowi ewidentny przypadek łamania praw kobiet muzułmańskich. Artykuł II – 70 dotyczy zarówno kobiet, jak i mężczyzn, choć w kwestii płci żeńskiej warunkuje on dodatkowe utrudnienia, choćby w połączeniu z artykułem II – 69. W przypadku artykułów II – 81, 83 można je traktować łącznie, bowiem nierówność traktowania kobiet i mężczyzn (w przypadku małżeństw, rozwodów, spadków etc), należy uznać jako dyskryminację ze względu na płeć.
UWAGI KOŃCOWE:
W niniejszym referacie zaprezentowano porównanie ustawodawstwa ONZ i niektórych praw europejskich, przede wszystkim natomiast prawa szariatu, będącego głównym wyznacznikiem międzynarodowego prawa islamu – w kwestii praw kobiet. Niniejszą tematykę rozwinięto głównie w perspektywie wskazania negatywnych praw, tradycji i praktyk, występujących w obrębie kultury islamu. W obrębie tej kultury występuje także wiele pozytywnych przykładów traktowania kobiet, które to prawa również mogłyby być wykorzystane w kulturze Zachodu. Tym niemniej koncentrując się na samej tylko tematyce praw człowieka, w tym przypadku w obrębie świata islamu, zrezygnowano z innych opisów, które jednak miejmy nadzieję, będzie można także poruszyć w przyszłości.
Na zakończenie niniejszego referatu należy stwierdzić, iż występujące patologie społeczne, przedstawione w referacie, nie są charakterystyczne tylko dla wybranych cywilizacji, ale wskazane przypadki dyskryminacji kobiet w XXI wieku, faktycznie występują do tej pory w cywlizacji islamu. W żaden sposób zjawiska te nie powinny być sankcjonowane przez prawo państwowe, czy religijne. Nie należy się także łudzić, iż wystąpienie podobnych zjawisk może być tylko ograniczone do kręgu cywilizacji islamskiej. Zapewne wiele podobnych przykładów odnajdziemy także w innych cywilizacjach, choć ten temat nie jest celem niniejszego referatu. Tym niemniej możliwość wystąpienia tych zjawisk społecznych także w perspektywie ogólu, w niczym nie usprawiedliwia odpowiedzialności, jakie ponoszą za nie kręgi religijne, rządowe, opiniotwórcze i zwykłych grup społecznych, klanów, rodzin, gdzie takie przypadki występują.
W kwestii przełamania oddziaływania niektórych negatywnych praktyk w kulturze islamu, dużą rolę odgrywa postęp technologiczny, także upowszechnienie edukacji wśród kobiet. W najwyższym stopniu przeciwdziałają temu jednakże przemiany mentalne, światopoglądowe, które powinny znaleźć swoje odbicie w religii i rozporządzeniach państwowych.
BIBLIOGRAFIA:
– Human Rights: Collection of International Documents, Helsinki Foundation for Human Rights, Warsaw 2001.
Universal Declaration of Human Rights, 217 A (III), 10.12.1948.
Convention on the Elimination of All Forms of Discrimination Against
WOmen, 34/180, 03.09.1981.
Optional Protocol to the Convention on the Elimination of Discrimination Against WOmen, A/54/4, 22.12.2000.
– Karta Praw Podstawowych Unii Europejskiej, biuletyn reklamowy Frakcji EPL-ED w Parlamencie Europejskim, Edition 2007.
– M. Shteiwi, State and Religion in Jordan, Palestine, Israel. Building a Base for Common Scholarship and Understanding in the New Era of the Middle East, PASSIA- Palestinian Academic Society for the Study of International Affairs, Jerusalem 1997, ss. 90- 99.
– reżyser K. Kopczyński, Kamienna cisza, www.eurekamedia.info, lub www.emiddle-east.com
– R. Mehdi, Legal Rights of Muslim Women – A Pluralistic Approach [w:] Law and the Islamic World. Past and Present, Copenhagen 1995.
– A. Jezierska, Międzynarodowe prawo islamu, [w:] red. M. Dziekan, I. Kończak, Arabowie – Islam – Świat, Łódź 2007, ss. 489-498.- A. Wąs, Dialog chrześcijan z Braćmi Muzułmanami w Jordanii [w:] red. H. Zimoń, Dialog międzykulturowy (prace Wydziału Teologicznego; Studia Religiologiczne 6), Towarzystwo Naukowe Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, Lublin 2004, s. 311- 348.
-Królowa Noor, Autobiografia: opowieść o nieoczekiwanym życiu, Warszawa 2003
– J. Łątka, Kemal Ataturk. Ojciec Turków”, Kraków 1994.
– M. Domańska, Kwestia honoru, Detektyw , maj 2008.
– M. Godzińska, Turcja muzułmańska a laicka [w:] Bliski Wschód. Społeczeństwa – Polityka – Tradycje. Rocznik nr 2 (2005), ss. 66-80.
– A. M. Foster, Sexuality in the Middle East, Conference Report 23-25 June 2000, The Middle East Centre St. Antonys College, Oxford.
– A. Tergel, Human Rights in Cultural and Religious Traditions, Uppsala 1998.
– K. Górak-Sosnowska, Sytuacja kobiet na rynku pracy w świecie arabskim, [w:], op. cit., ss. 217-234.
– U. Vermeulen, J.M.F. van Reeth, Law, Christianity and Modernism in Islamic Society, Katholieke Universiteit Leuven, 1996.
– Dokument nt. Afganistanu pt. Kamienna Cisza, Kobiety w islamie, Waleczne kobiety, Nowe oblicze kobiety arabskiej, Studenckie chusty w Turcji [w:] Portal i Kwartalnik Emiddle East (w dziale kobiety), www.emiddle-east.com
WAŻNE ADRESY INTERNETOWE:
– Revolutionary Association of the Women of Afghanistan (RAWA), www.rawa.org
– Rana Husseini , Jordan journalist in „The Jordan Times”, expert about „honour killings”
– Arab Women Media Center (Jordania) , www.ayamm.org
– Al. Islam (Kwestie prawne w islamie, interpretacje hadisów, także sprawy kobiet etc)
– M. Lattimer, Wolność utracona. Służebnice szatana (iracki Kurdystan),
– M. Kazimierczyk, Zabójstwo honorowe – piekło muzułmanek, także na Zachodzie
– S. Wysocka, 30 lat za zabójstwo córki w obronie honoru rodziny
Opracowanie: Marcin Pietrzyk
Zobacz także