Wpisał: Katarzyna Javaheri
Stolice Persji
Stolica to główne miasto państwa, to siedziba władz i najczęściej największe skupisko ludzi oraz kulturalne centrum kraju. Od samego początku istnienia zorganizowanych jednostek, tworzących pierwowzory późniejszych i współczesnych nam państw, stolice pełniły bardzo ważną jeśli nie kluczową rolę – rolę siedziby władcy i otaczającego go dworu, ukazywały jego świetność i potęgę. Poprzez monumentalne budowle, które dziś zaliczamy do światowego dziedzictwa, starożytni rozsławiali siebie i swe dynastie, ukazując swoją doczesną moc i zarazem strach przed popadnięciem w niepamięć. Lokalizacja stolicy była kwestią ogromnie odpowiedzialną, wybrane miejsce musiało spełniać wiele warunków – m.in. najważniejsze miasto w państwie powinno być niezdobyte i bezpieczne, gdyż utrata stolicy w czasie najazdu lub wojny, miała znaczenie nie tylko praktyczne, ale i symboliczne. Zwykle wraz z upadkiem stolicy, miał miejsce upadek całego kraju. Analogiczną sytuacją jest śmierć dowódcy na polu bitwy, rzadko zdarza się by pozbawione dowodzącego wojsko, odniosło zwycięstwo.
Stolice współczesnego nam świata to zwykle największe skupiska ludności w danym kraju, ale niekiedy względy historyczne lub świadome decyzje władz powodują, że stolica znajduje się w mniejszym mieście. Obecna stolica Iranu to bezdyskusyjnie jego największe miasto, liczące ponad 12 mln mieszkańców , ogromny wzrost ludności to kwestia ostatnich lat (jeszcze w 1991 roku Teheran liczył 6,5 mln mieszkańców ), a zarazem dowód na to, jak wielkie znaczenie ma sam status stolicy. Wiele osób wybiera Teheran na swój nowy dom, wyobrażając sobie, że stolica lepiej spełni oczekiwania, niż inne miasta, które są także dobrze rozwinięte i mają często dłuższą tradycję. Taki proceder, spotykany na całym świecie, udowadnia, iż miasto posiadające ten status jest szczególnie uprzywilejowane.
Tradycja i historia Teheranu nie jest długa, zwłaszcza w stosunku do ponad dwóch i pół tysiącleci istnienia państwa perskiego . Stolice Persji to niewyczerpany temat – w tysiącletniej historii Polski możemy wymienić zaledwie trzy stolice, podczas gdy tych perskich, nie da się zliczyć na palcach obu rąk. Tradycja mówi, iż w Persji panowała osobliwa moda , aby budować nowe olśniewające miasta, które automatycznie stawały się ulubionymi siedzibami władcy, albo chociażby nowy pałac lub inną budowlę w starej stolicy. Moda ta zapoczątkowana przez pierwszych Achemenidów, panowała niemal do współczesnych nam czasów. Przykładem może być np. Wieża Wolności, która została zbudowana za czasów panowania szacha Mohammada Rezy z dynastii Pahlawich i dziś jest jednym z charakterystycznych symboli Teheranu. Po rewolucji ajatollaha Chomeiniego i obaleniu władcy była przez jakiś czas uważana za symbol dotychczasowego reżimu.
Wracając jeszcze do samej nazwy ‘stolica’ w perskich realiach, to w tłumaczeniu na język nowoperski otrzymujemy termin : ﺖﺨﺗﻳﺎﭙ [pājetacht] czyli ‘przy tronie’, co wskazuje na nierozerwalny związek pomiędzy władzą a miejscem, w którym się ona znajduje – tam gdzie znajduje się „tron” – tam odnajdziemy stolicę.
W Aweście czytamy, że gdy plemiona aryjskie przybywały do Persji, „góry wyrastały jak grzyby po deszczu” . To formowały się szczyty gór Elburs, a uczeni przyjmują I tysiąclecie p.n.e. za czas tych wędrówek. Migracje Ariów przebiegały w kilku etapach i zaczęły się już w III tysiącleciu p.n.e., jednakże te najdawniejsze kierowały się do Indii. Zachodni Ariowie poszli na południe i idąc po wschodniej stronie Kaukazu, doszli na teren dzisiejszego Azerbejdżanu. Byli to przodkowie Medów. Miało to miejsce w latach 1300-800 r. p.n.e. Od tej grupy oddzieliła się część, która powędrowała na południe, do dzisiejszego Farsu, byli to protoplaści Persów. Pierwsze wzmianki o Medach i Persach znajdują się w dokumentach klinowych królów Asyrii z IX i VIII wieku p.n.e., w których m.in. król Asyrii chwali się, iż pokonał znacznego medyjskiego wodza . Z 836 roku pochodzi zapis króla Salmanasara III, który dotarł na ziemie kraju Mada . Od tego czasu Medowie i Persowie często pojawiali się w zapisach asyryjskich. Jednak najpełniejszy obraz ówczesnej Medii znaleźć można w „Dziejach” Herodota, a także w paru wzmiankach w Biblii.
Przez tereny Medii przechodziła tzw. Droga Królewska – czyli wielki szlak handlowy prowadzący z Elamu do Azji Mniejszej. To właśnie dzięki niemu Media rozwinęła się ekonomicznie. Na szlaku tym leżała Ekbatana, która stała się stolicą państwa medyjskiego. Nazwę „Ekbatana” można tłumaczyć z elamickiego jako „kraj Medów” lub z medyjskiego Hagmatane – „miejsce zgromadzeń” . Z drugim tłumaczeniem wiąże się pewna legenda; mianowicie pierwszy wódz Medów, który został uznany przez sześć plemion jedynowładcą, został wybrany właśnie w takim „miejscu zgromadzeń”, które uczynił potem swoją stolicą. Był to Dajokes, który wybudował w Ekbatanie obronne miasto, a za nim pałac otoczony siedmioma murami, z których każdy kolejny był wyższy od poprzedniego, a także posiadał inny kolor, począwszy od białego, poprzez czarny, purpurowy, srebrny aż do złotego. Na szczycie wysokiego pagórka stanął pałac królewski o złoconych ścianach, który z daleka błyszczał i skrzył się w płomieniach słońca, dając złudzenie ognistej kuli . Miasto położone było na dobrze nawodnionej i co za tym idzie, urodzajnej równinie, u stóp góry Alwand. Dajokes zorganizował gwardię przyboczną i wprowadził dworski protokół, który nie pozwalał na to, by ktokolwiek mógł rozmawiać bezpośrednio z władcą. Zgodnie z inną legendą, Ekbatana została założona przez legendarnego króla – Dżamszida . Po upadku Medii, była jeszcze przez jakiś czas letnią rezydencją Achemenidów, a po podboju arabskim w VII wieku n.e. utraciła znaczenie, ale została ponownie lokalną stolicą za panowania Seldżuków w XII wieku. Miasto zostało zniszczone przez Mongołów w roku 1220, a następnie przez Timura w 1386. Aktualnie Ekbatana nosi nazwę Hamadan. Od głównego placu zwanego Placem Imama Chomeiniego, odchodzi sześć prostych ulic, przy których znajdują się hotele, biura i urzędy. Ruiny sprzed wieków można oglądać na wzgórzu Hekmatane, a także w miejscowym muzeum, jednak większość pamiątek z przeszłości znajduje się w Muzeum Narodowym w Teheranie .
Następca Dajokesa na medyjskim tronie – Kiaksares za cel swojego życia obrał zniszczenie potężnego sąsiada jakim była Asyria. Panowanie Kiaksaresa to okres świetności Medii, gdyż nie tylko osiągnął on swój cel, ale także pokonał Scytów, sprzymierzył się z Babilonią i przesunął północno-zachodnia granicę na rzekę Halys (wpadającą do Morza Czarnego). Niestety zniewieściały potomek tego władcy – Astiages oddał wszystkie zdobycze w ręce Persów. Legenda przekazywana przez Herodota głosi , że pogromca Medów – Cyrus II Wielki, był wnukiem Astiagesa, a odniósł zwycięstwo głównie dzięki błędom popełnionym przez swego dziadka.
W 559 r.p.n.e Cyrus II Achemenida z plemienia Pasargadów został królem w Anszan i rządził ze swojej nieufortyfikowanej jeszcze stolicy – Pasargadów, nazwanej tak od plemienia. Pasargady to pierwsza historyczna stolica Persji. Była usytuowana na płaskowyżu otoczonym górami. Mimo, iż nie posiadała murów, znaczną część miasta chroniła cytadela położona na platformie z bloków skalnych. W 553 r. p.n.e wybuchło powstanie pod wodzą Cyrusa, który następnie zdobył i złupił Ekbatanę, a bogactwa wywiózł do Anszanu. Mimo tego, Ekbatana stała się ulubioną rezydencją królewską, gdzie król miał do dyspozycji pałac medyjski. Cyrus miał zwyczaj częstego przenoszenia się z jednego miejsca na drugie, oprócz Ekbatany rezydował także w dawnej stolicy Elamu – Suzie, w Sardes – stolicy Lidyjczyków, których podbił w 546 r. p.n.e. oraz w Babilonie, który zdobył w 539 r. p.n.e. Pasargady (co znaczy „obóz Persów”) nadal służyły jako ważna rezydencja, jednak dla rozrastającego się państwa były zbyt małe i prowincjonalne. Prawdopodobnie Cyrus planował wybudować swoją własną siedzibę, godną wielkiego imperium, dla której wytyczył miejsce ok. 50 km od starej stolicy Persów. Jednak sam nie zdołał dokończyć dzieła, zdążył jedynie wybudować ogromny taras, pod nową budowlę. W budowie Persepolis wyręczyli go następcy i po dzień dzisiejszy jest ono jednym z najsłynniejszych zabytków Iranu. Pasargady zostały w 330 r. p.n.e. złupione przez Aleksandra Macedońskiego, a po okresie Seleucydów popadły całkowicie w ruinę. W wieku XIX zostały one odkopane przez archeologów, a dziś można je zwiedzać. Dzięki poczynionym rekonstrukcjom, można dość dokładnie opisać tą starą, perską stolicę. Wysoki na 4 metry, ceglany mur otaczał zespół pałacowy, który składał się z sali audiencyjnej, pałacu Cyrusa II oraz wspaniałych ogrodów, po których do dziś zachowały się pozostałości po systemie irygacyjnym. Grubość ceglanych ścian w sali audiencyjnej wynosiła 3 m, natomiast kolumny mające 12 m wysokości były wyjątkowo wysmukłe. Reliefy występujące na całym terenie zespołu pałacowego, wzorowane są na rzeźbach z Suzy, Babilonu, a także symbolice religijnej z dalekiego Egiptu. Oprócz tego w Pasargadach znajduje się wieża, wysoka na 14 m, o niezidentyfikowanej funkcji, ołtarze ognia oraz grobowiec Cyrusa, dziś całkowicie splądrowany.
Następca Cyrusa – Kambyzes II, nie miał czasu na kontynuację dzieła ojca w Persepolis, za siedzibę obrał pałac króla Nabuchodonozora w Babilonie, jednak nie bawił tam długo, gdyż zaprzątnięty kolejnymi podbojami, wyruszył do Egiptu. Z Kambyzesem wiąże się pewna legenda, gdyż wróżby mówiły mu, że umrze w mieście Ekbatana , dlatego też unikał stolicy swego ojca. Niestety nie przewidział, iż istnieje druga Ekbatana, w Syriii, w której zginął w niewyjaśnionych okolicznościach w 522 r, w czasie powrotu z Egiptu.
Po śmierci Kambizesa i uporaniu się z samozwańczym magiem Gaumatą, na tronie perskim zasiadł Dariusz Wielki z bocznej linii Achemenidów. Kilka pierwszych lat jego panowania to okres zwalczania buntów, walk z pretendentami do tronu i władzy. Gdy Dariusz przywrócił jedność imperium, przystąpił do rozległych reform. Chcąc ułatwić kontakt pomiędzy stolicami, a prowincjami, kazał zbudować drogi i stacje pocztowe. Najdłuższa z dróg łączyła Suzę, poprzez Babilon z Sardes. Dariusz miał wiele stolic, jednak ceremonia objęcia władzy w państwie Achemenidów odbywała się wciąż w Pasargadach . Centrum administracji państwa była Suza – dawna elamicka stolica położona na wyżynie, niedaleko zbiegu Eufratu i Tygrysu, a więc na niezwykle urodzajnych glebach, którą Dariusz odbudował, gdyż dawniejsze twierdze i pałace, już za jego czasów były w ruinie. Król wybudował w Suzie własny pałac z widocznymi wpływami mezopotamskimi, widoczne jest zwłaszcza podobieństwo do rezydencji Nabuchodonozora II z Babilonu. Stanął on na wysokiej platformie, a ogrodzony był ceglanym murem. Z Suzy, pochodzą glazurowane, wypukłe cegły ukazujące Gwardię Nieśmiertelnych, które teraz oglądać można we francuskim Luwrze. Centrum zespołu pałacowego była ogromna, paradna sala audiencyjna, zwana apadaną . Sam zespół pałacowy był otoczony murami, znajdowała się tam także cytadela. Pałac Dariusza spłonął w 440 r. p.n.e. i został odbudowany przez Artekserksesa II w IV w. p.n.e. Miasto natomiast znajdowało się poza fortyfikacjami. Domy mieszkalne podobne były do medyjskich i greckich, popularne były ganki i przedsionki oraz wzorowane na greckich, kolumny podtrzymujące dach. Suza była zimową stolicą Dariusza, na przemian z Babilonem. Podobno w czasie lata w Suzie „w południe, kiedy słońce jest najgorętsze, jaszczurki i węże nie zdołają przebiec ulic miasta i giną upieczone w połowie drogi” , nie dziwi więc fakt, iż król wraz z dworem na wiosnę opuszczał stolicę. Także Babilon został przebudowany, w obrębie miasta, król wzniósł własny pałac oraz apadanę. Także tutaj pojawiają się wizerunki Gwardii Nieśmiertelnych, które miały zapewne symbolizować potęgę imperium. Jednak Dariusz nie ograniczył się tylko do odbudowy starych stolic, postanowił na ojczystej ziemi kontynuować zamysł Cyrusa II. Wybrane miejsce leżało u stóp skalistej Góry Miłosierdza (Kuh-e Rahmat – nazwa późniejsza). Pierwsze konstrukcje powstały za czasów Dariusza I, ostatnie za panowania Artakserksesa II (404-359 r. p.n.e.). Właśnie z Góry Miłosierdzia pochodziła większość budulca nowej stolicy. Persepolis (staroperskie – Parsa) zostało założone w 518 r. p.n.e., było otoczone potrójnym murem z granitu, z pięknie rzeźbionymi pałacami, harmonią form i kolorów. Miało zupełnie inną strukturę niż Pasargady, za to było podobne do Suzy – budowle pałacowe tworzyły ufortyfikowaną twierdzę, a miasto leżało poza murami. Archeolodzy odkopali ruiny zespołów pałacowych wzniesionych na sztucznym tarasie o wymiarach 450×300 m. Na taras prowadzą monumentalne schody i Propyleje Kserksesa (propyleum to budowla z kwadratową salą o trzech wejściach). Dalej droga prowadzi przez Bramę Wszystkich Narodów, która powstała za czasów Kserksesa (486-465 r. p.n.e) i przypomina asyryjskie budownictwo z Niniwy. Na tarasie znajduje się tzw. Wielka Apadana, która liczyła 36 kolumn w 6 rzędach i powierzchnię 2500 m2. Do dziś zachowało się tych kolumn jedynie 13, jednak włoski podróżnik z XVII w. – Pietro Della Valle widział jeszcze 25, co opisał w dzienniku podróży . Idąc do sali audiencyjnej, petenci mogli oglądać reliefy przedstawiające delegacje z 23 prowincji imperium. Dariusz nie zdążył sfinalizować budowy swej stolicy, apadana i pałac zostały ukończone przez Kserksesa. Kserkses wybudował także własny pałac i zaczął budowę największego budynku w Persepolis – sali tronowej zwanej Salą Stu Kolumn, którą ukończył Artakserkses I. Drzwi zespołu pałacowego były drewniane, obite złotymi i srebrnymi blachami, a ściany wewnętrzne wyłożone specjalnością Persji – glazurowanymi taflami o kolorach nieba i złota. Tafle te układały się w podobizny Nieśmiertelnych i skrzydlatych lwów. Oprócz tego wnętrza wyłożone były drogimi materiami i dywanami. Co ciekawe Persepolis posiadało kanalizację i bieżącą wodę, doprowadzaną ze studni leżącej ponad miastem, która dziś jest już wyschnięta. Persepolis była stolicą rytualną i dla cudzoziemców owianą tajemnicą, wiadomo jednak, że właśnie tam król w czasie Nou Ruzu odbierał hołdy i dary od poddanych. Los Persepolis dopełnił się w 330 r. p.n.e., kiedy to po zdobyciu go przez Aleksandra Wielkiego, zostało obrabowane i częściowo spalone. Legenda, przekazywana przez greckiego historyka Plutarcha mówi, że to Taida – ateńska przyjaciółka Aleksandra III Wielkiego, namówiła go, aby spalił Persepolis jako zemstę za spalenie Aten. Jest to najprawdopodobniej jedynie legenda. Od XIX wieku trwają w Persepolis wykopaliska archeologiczne, a od kilkudziesięciu lat prowadzona jest także rekonstrukcja rezydencji.
Aleksander zapragnął tytułu Króla Królów, poślubił dwie Persjanki – córkę perskiego satrapy oraz córkę Dariusza III – Statirę. Persja tak bardzo oczarowała Macedończyka, że polecił swoim żołnierzom pojąć za żony perskie kobiety. Pod koniec życia osiadł w swej stolicy w Babilonie, gdzie rządził na wzór achemenidzkich monarchów. Tam też zmarł na malarię w roku 323 p.n.e., a jego ciało przez kilka dni leżało na łożu śmierci, gdyż wszyscy bliscy i generałowie, kłócili się o władzę i spuściznę .
Imperium podzielili między siebie najwybitniejsi dowódcy, Persję odziedziczył generał Seleukos, który kontynuując zamysły Aleksandra, próbował zhellenizować Persów, co mu się nie udało. Nowo założone przez Seleukosa ok. 312 r. p.n.e. miasto – Seleucja nad Tygrysem, jedynie przez krótki czas była stolicą Seleucydów. Grecy niebawem przestali się troszczyć o wschodnie prowincje swego kraju i przenieśli się do Antiochii (Antakya w dzisiejszej Turcji), co zaważyło na dalszych losach tej dynastii. Z Antiochii trudno było panować nad Persją, gdyż oddzielała je bariera Zagrosu, a także odległość ponad 2500 km. Po Seleucydach pozostały w Persji nikłe ślady, w postaci greckich kolumn w Istachrze koło Persepolis oraz w Suzie. Za ostateczny koniec panowania Seleucydów nad Persją, możemy przyjąć rok 129 p.n.e , kiedy to w czasie próby odbicia Medii i Babilonii, z rąk Partów poległ król Antioch VII.
W połowie III w. p.n.e. przeciw Seleucydom wystąpili Partowie pod wodzą Arsacesa I. Założył on dynastię Arsacydów, a okres ich panowania to najbardziej mroczny i niepewny czas w całej historii Persji. Początkowo władali jedynie dzisiejszym Chorasanem, mając za stolicę Nisę, położoną na terenie dzisiejszego Turkmenistanu. W miarę jak ich zdobycze terytorialne posuwały się na zachód, przenosili oni swą stolicę kolejno do : Hekatompylos i Ekbatany. W okresie największej potęgi, stałe stolice znajdowały się na terenie Mezopotamii, a były to Aszur, Hatra – zwana Miastem Stu Bram oraz letnia stolica – Ktezyfont. Ktezyfont został założony w I w. p.n.e. na planie koła, początkowo jako obóz partyjski. Leżał na lewym brzegu Tygrysu, położony naprzeciw nie zdobytej jeszcze Seleucji, która leżała na brzegu prawym. W 164 r. n.e. Ktezyfont został zdobyty i spalony przez legiony rzymskie. Hatra – położona na zachód od Tygrysu, na terenie dzisiejszego Iraku, była stolicą głównie ceremonialną i świętym partyjskim miastem. Założył ją król Wolegez I (51-78 r. n.e.) i otoczył potężnymi murami długości 5 km, które oparły się atakom rzymskim w II w. n.e. W Hatrze znajdowało się wiele świątyń i mitreów, czyli świątyń wyznawców mitraizmu, który na równi z rozwijającym się chrześcijaństwem był jedną z dominujących religii w państwie. Hatra została zdobyta i całkowicie zniszczona przez Sasanidę Szapura I (241-272 n.e.).
Sasanidzi wywodzili się z perskiej arystokracji i przybyli do Farsu wraz z Achemenidami. Założyciel dynastii – Sasan – był przełożonym kapłanów w Istachrze. Jego wnuk – książę Istachru i wasal Partów – Ardaszir I (226-241 r. n.e.) zbuntował się przeciw Artabanowi V i po jego pokonaniu koronował się w Ktezyfoncie na Króla Królów i ogłosił mazdaizm religią państwową. Ktezyfont stał się od tej pory główną stolicą państwa sasanidzkiego i bardzo ważnym ośrodkiem handlowym. Na niebywałą skalę rozwijał się tam przemysł tkacki i metalurgiczny. Jednak życie w stolicy toczyło się pod stałą groźbą napadu, gdyż Ktezyfont położony był blisko zachodniej granicy. Mimo tego Sasanidzi nigdy nie zdecydowali się przenieść swej stolicy w inne miejsce. Szapur I wybudował w Ktezyfoncie pałac zwany Tak-i Kisra, który uległ zniszczeniu w czasie trzęsienia ziemi w 1888 r., a którego ruiny odkryto w wyniku wykopalisk z lat 1928-1932. Pozostał jedynie łuk będący częścią wielkiej sali. Jest to jedno z największych, samostojących sklepień na świecie . W ruinach pałacu odkryto także ogromna platformę o wymiarach 125×75 m, która prawdopodobnie stanowiła pomieszczenie dla kobiet z czasów szacha Chosroesa Parwiza (591-628). Legenda mówi, że Chosroes posiadał w swoim haremie 12 000 kobiet , było ich tak wiele, gdyż liczny harem był ambicją każdego szanującego się szacha. Chosroes w 614 r. zdobył Damaszek i Jerozolimę, a z tej wyprawy przywiózł do Ktezyfontu Prawdziwy Krzyż – świętą relikwię chrześcijaństwa. Oprócz Ktezyfontu, sasanidzkimi stolicami był dzisiejszy Firuzabad, gdzie Ardaszir wybudował miasto Gur jeszcze przed wojną z Partami, z monumentalnym pałacem wraz z apadaną, świątynią Taxt-e Niszin i wysoką na 33 metry wieżą ognia, oraz Sarwistan – powstały między IV a VI wiekiem, gdzie znajdują się ruiny pałacu Bahrama V (420-438 n.e.). Były to stolice tymczasowe. Natomiast Gandżak był centrum ceremonialnym, gdzie przy sanktuarium powstała sala tronowa zwana Tron Tronów, przypominająca Salę Stu Kolumn z Persepolis. Mieściła ona 1000 osób, siedzących na kilku poziomach, w zależności od pozycji społecznej. Tron Tronów został całkowicie zniszczony podczas najazdu cesarza Herakliusza w 628 r.
Po czterechset latach rządów Sasanidów, zbliżał się niespodziewany zmierzch dynastii. Mówi się, że gdy w 570 roku, gdy urodził się prorok Mahomet, zgasły ognie w perskich świątyniach, a sklepienie w pałacu w Ktezyfoncie się zawaliło. Po 65 latach, kalif Omar dał rozkaz uderzenia na Sasanidów. Czterodniowa bitwa pod Kadisijją w czerwcu 637 r. , rozsądziła przyszłe losy islamu i Persji – burza piaskowa zmusiła Persów do odwrotu, a drzwi Ktezyfontu stanęły dla Arabów otworem. Po długim oblężeniu stolica Sasanidów została zdobyta, a szach Jazdegerd cofnął się na północ. Bogactwo i przepych stolicy zachwycił i olśnił najeźdźców, nieprzywykłych jeszcze do luksusu. Prorok nawoływał do skromności, jednak po jakimś czasie dwory kalifów także wzorowane były na przedislamskim przepychu. Kolejna bitwa – rozegrana w 641 r. pod Nihawendem skończyła się także klęską Persów. Arabowie kontynuowali swój podbój w imię nowej religii, a ostatni Sasanida został zamordowany w 651 r., gdy opuszczał niegościnny dla niego Marw. Od tego momentu rozpoczęła się w Persji era islamu.
Persja wszedłszy w skład kalifatu ommajadzkiego, została podzielona między zwycięskich generałów i namiestników arabskich, podległych władzy centralnej ze stolicą w Damaszku. Damaszek został zdobyty przez Arabów w 635 roku, zdobywcom bardzo imponowało życie miejskie, którego dotąd nie znali. Dlatego też przy rozbudowie stolicy wzorowali się na kulturze bizantyjskiej i perskiej. Na wzór bizantyjski, z pięknymi mozaikami został zbudowany Meczet Ommajdów. Po podboju, Persowie zostali obłożeni wysokimi podatkami, z których zwalniało przyjęcie islamu. Językiem oficjalnym stał się arabski, a rozwój kultury perskiej został zahamowany. Persja nie poddała się łatwo, choć musiał minąć wiek od pierwszych podbojów, aby Irańczycy znaleźli swoje miejsce na arenie świata muzułmańskiego. Po śmierci Mahometa i męczeńskiej śmierci Alego, a następnie wnuka Mahometa – Husejna, sympatia Persów była całkowicie po stronie szyitów. Duży wpływ na to miała legenda, iż żona Husejna – Bibi – była córką ostatniego Sasanidy. Od tej pory kalifowie ommajadzcy byli uznawani za uzurpatorów. Kolejnym punktem walki o zrzucenie jarzma arabskiego była pomoc udzielona dynastii abbasydzkiej w objęciu władzy kalifackiej. Niestety Abbasydzi odwdzięczyli się Persom morderstwem perskiego przywódcy z Chorasanu – Abu-Muslima. Jednak od tej pory oddziaływanie kultury perskiej zaznaczało się coraz wyraźniej na dworze kalifa. Stolicą Abbasydów był Bagdad, wzniesiony nad Tygrysem w 762 roku przez drugiego abbasydzkiego kalifa – Al-Mansura. Bagdad zbudowano na lewym brzegu rzeki na planie koła – było tzw. Okrągłe Miasto, z którego nie zachowały się żadne ślady. Początkowo Bagdad nazywany był Madinat as-Salam czyli Miasto Pokoju, następnie przyjęto obecną nazwę, która znaczy „dany przez Boga” . Po upadku kalifatu miasto zostało zniszczone przez mongolskiego wodza Hulagu, z następnie przez Timura. Drugą, czasową stolicą Abbasydów była Samarra, położona także nad Tygrysem. W latach 836-892 kalif Al-Mutasim był zmuszony upuścić Bagdad na skutek zatargów między ludnością a gwardią przyboczną. W tym czasie Samarra rozkwitła, by niebawem ulec ruinie, po powrocie kalifa do właściwej stolicy. Wraz z dojściem do władzy Abbasydów, pojawiła się instytucja wezyratu stworzona przez Irańczyków. Pierwszą dynastią wezyrską byli Barmakidzi, którzy w praktyce kontrolowali cały obszar kalifatu.
Pierwszą próbę stworzenia niezależnego państwa podjął Tahir ibn al-Husejn – arabski generał o perskim pochodzeniu. Wypowiedział on posłuszeństwo kalifowi i osiadł w Chorasanie jako władca. Jego dynastia zwana Tahirydami rządziła przez pół wieku na tym terenie (820 – 873 r.). Początkowo stolicą był Merw, następnie Niszapur.
Za pierwszą dynastię narodową po podboju arabskim uważa się Saffarydów, której twórcą był Jakub ibn Lais, zwany Saffarem czyli Kotlarzem. Jakub pochodził z Sistanu, z rodziny rzemieślniczej. Stolicą Saffarydów było miasto Niszapur, które największy rozkwit przeżywało dopiero pod panowaniem Samanidów, gdy zasłynęło z wysoko cenionej ceramiki . Saffar zdobył Herat, Sistan, Kerman, a także Fars z Isfahanem. Założona przez niego dynastia panowała jednak krótko, od 861 do 902 roku, kiedy to Ismail z rodu Samanidów odesłał pokonanego władcę ze sprzymierzeńcami do Bagdadu, gdzie zostali straceni.
Samanidzi mieli stolicę w Bucharze, założycielem tej dynastii był szlachcic perski z Balchu, wnuk nawróconego na islam Samana, od którego dynastia wzięła swoją nazwę. Samanidzkie państwo obejmowało Transoksanię, Chorezm i Sistan. Uniezależniło się ono od Bagdadu, a Buchara stała się jednym z największych ognisk kultury perskiej w okresie islamu. Samanidzi gościli w swojej stolicy uczonych i artystów; historyków, matematyków, poetów. Na samanidzkim dworze nastąpiło pierwsze odrodzenie języka perskiego i poezji, która miała swego wybitnego przedstawiciela w postaci Rudakiego z Samarkandy – nadwornego poety i muzyka. W Bucharze samanidzki władca Izmail zbudował z palonej cegły mauzoleum, które nosi jego imię, i które do dziś zajmuje ważne miejsce w sztuce muzułmańskiej, a na precyzyjnych wątkach układanych z cegieł, wzorowano się przy budowie wielu późniejszych mauzoleów.
Równocześnie z Samanidami osiągnął wielkie wpływy w kalifacie inny ród perski – Bujjidzi (Buwajhidzi). Ali ibn Buja i jego następcy wywodzili się od Sasanidów . W 945 roku Bujjidzi zdobyli Bagdad, lecz nie usunęli kalifa, przyjmując tytuł amir al-umara (emirowie emirów). Od tej pory był on jedynie marionetką w rękach potężnego rodu, który oprócz stolicy w Bagdadzie, kontrolował także Fars i Chuzestan. To właśnie Bujjidzi, którzy byli zagorzałymi szyitami, wprowadzili w 963 roku zwyczaj uroczystego przedstawiania ta’aziji, upamiętniających śmierć Alidów pod Kerbelą w 680 roku . Prawdziwym, potężnym i twardym władcą z dynastii Bujjidów, był Adud ad-Daula (X w.), który jako pierwszy władca muzułmański używał tytułu „szachinszach”, uznawanego za pogański. Doprowadził on podupadający Bagdad do ponownego rozkwitu, budował meczety, bazary, mosty, ogrody, rozkazał naprawę kanałów oraz dbał o rozwój handlu. W 1055 r. Seldżucy zdobywając Bagdad i rozbijając Bujjidów, położyli kres szyickiej dominacji w kalifacie.
Mniejsze znaczenie polityczne miała dynastia Zijarydów, panująca w Tabaristanie i Gorganie, ze stolicą w Isfahanie, której przedstawiciele, byli mecenasami i protektorami uczonych. Od początku XI wieku byli zależni od Ghazny. Kres dynastii położyli assasyni w XI w.
W 999 roku turecki oficer i najemnik Samanidów – Mahmud, syn rządcy Ghazny (Ghazna była stolicą Ghaznawidów od 962 r.) usunął swojego władcę i wkrótce zapanował nad krajem (płn. Indie, Afganistan i Chorasan). Jego stolicą była Ghazna, którą przyozdobił skarbami zdobytymi w Indiach. Dziś znajduje się tam mauzoleum Mahmuda z XVIII w., postawione nad grobowcem z wieku XI oraz pozostałości pałacu Ghaznawidów. Mahmud zgromadził na dworze liczne grono uczonych i poetów, a najwybitniejszym z nich był Ferdousi z Tusu.
W 1040 roku syn Mahmuda został obalony przez seldżuckiego wodza Tugrila, który najpierw zajął Niszapur, a następnie Chorasan, Sistan i część Iraku. Tugril od marionetkowego, bagdadzkiego kalifa otrzymał tytuł sułtana Wschodu i Zachodu. Następca Turgila zdobył także Herat, a na zachodzie Mekkę i Medynę. Seldżucy dzielili się na dwie familie noszące korony sułtańskie. Jedna z nich miała stolicę w Isfahanie, natomiast druga, zwana boczną, w Kermanie. Panowanie Seldżuków w Persji trwało dwa wieki (od XI – XII wieku). Za panowania Seldżuków, głównie za Malika Szaha I miał miejsce rozkwit Isfahanu, który od 1051 r. był stolicą państwa . Wtedy też powstał Meczet Piątkowy, a jego seldżucka kopuła o rozpiętości 10 m należy do najpiękniejszych struktur perskich. Meczet Piątkowy prezentuje dziś style od XI do XVIII wieku, gdyż był wielokrotnie przebudowywany przez kolejne dynastie.
W 1219 roku Dżyngis-Chan najechał na Persję. Był to koniec panowania Seldżuków i zarazem jeden z najczarniejszych okresów w historii Persji. Do roku 1227, gdy zmarł Dżyngis, Mongołowie spustoszyli Turkiestan, Persję, Indie i Gruzję. Perskie miasta, niegdyś stolice takie jak Merw, Niszapur, Hamadan zostały obrócone w ruinę. Podobno w Niszapurze oprócz ludzi wybito nawet psy i koty . Upadł także Isfahan, którego znaczenie wzrosło dopiero za panowania Safawidów. Przepadły dzieła sztuki, zniszczone zostały liczne miasta i zabytki. Przykładowo w Bucharze i Samarkandzie, kawaleria Dżyngis-Chana za podściółkę dla koni używała pięknie zdobionych miniaturami ksiąg koranicznych .
W 1258 roku, w czasie drugiego najazdu mongolskiego pod wodzą Hulagu – wnuka Dżyngis-Chana, upadł Bagdad i dynastia abbasydzka. Stolicą państwa Hulagu była Maraga w północno-zachodniej Persji, gdzie wokół dworu skupili się liczni astronomowie, dla których Hulagu wybudował obserwatorium, którego ruiny pozostały do dziś. Hulagu nie interesował się jednak astronomią, ale astrologią, wierząc namiętnie w przepowiednie.
Dynastia Hulagidów zwanych także Ilchanidami (ilchan – podporządkowany wielkiemu chanowi ), miała następnie stolicę w Tebrizie, który rozkwitł jako ośrodek wschodniego handlu. Przyjeżdżali tam podróżni z różnych stron świata, m.in. w 1271 r. pojawił się w Tebrizie Wenecjanin Marco Polo. Gazan Mohammed nazywany Wielkim Ilchanem swoją stolicę przyozdobił wieloma monumentalnymi budowlami, jak Wielki Meczet, medresy, szpital, biblioteka i obserwatorium astronomiczne. Jego brat przeniósł stolicę do dziś już nieistniejącej Sultaniji (Miasto Królewskie) koło Kazwinu, która odznaczała się niezwykłą urodą meczetów, pałaców i bazarów, które podobno wypełnione były najbardziej luksusowymi towarami ówczesnego świata .
Po śmierci w 1316 roku ostatniego przedstawiciela dynastii Ilchanidów, na horyzoncie pojawił się nowy zdobywca – Timur Lenk zwany Tamerlanem. W 1384 roku zniszczył on Sultaniję, a także zdobył Persję. Timur za swoją stolicę obrał Samarkandę, którą postanowił tak przyozdobić dziełami architektury, aby zaćmić wszystko co powstało do jego czasów. Sprowadził do stolicy artystów i rzemieślników oraz skarby z podbitych terenów. Samarkanda została całkowicie przebudowana. Przecinała ją arteria, która praktycznie była wielkim bazarem, przepełnionym luksusowymi towarami. Oprócz tego znajdował się tam wysoki na 109 metrów Meczet Piątkowy zwany od imienia żony Timura – Bibi Chanum, mauzoleum Timurydów, madresa i liczne publiczne fontanny podłączone do miejskiej sieci wodociągowej. Wokół rozciągały się dzielnice mieszkaniowe, złożone z niskich domków z gliny otoczonych ogrodami. Samarkanda widziana z daleka tonęła w zieleni. Natomiast dominującymi kolorami budowli był turkus i błękit. Miasto liczyło wtedy ok. 400.000 mieszkańców, co w porównaniu np. z ówczesnym Paryżem daje liczbę dwukrotnie większą. Paryż był wtedy drugim, po Konstantynopolu, największym miastem Europy . Do dziś w Samarkandzie możemy podziwiać piękne budowle, ufundowane przez Timura.
Syn Timura – Szahruch, rządził mając swą stolicę w Heracie, gdzie na wzór ojca zbudował wiele równie pięknych budowli, m.in. Meczet Piątkowy z czterema minaretami o wysokości 36 metrów. Natomiast syn Szahruha, Ulug Beg w tym samym czasie wrócił do Samarkandy i objął rządy. Pozostało po nim, założone w 1429 r. obserwatorium astronomiczne oraz typowa budowla tego okresu – madrasa na Wielkim Placu Registan. Po śmierci Szahruha imperium zostało podzielone, Ulug Beg zamordowany, a lokalni emirowie zyskali niezależność. Dynastia Timurydów ostatecznie upadła w 1500 roku, gdy Uzbecy zdobyli Samarkandę. Wtedy to na arenę dziejów wkroczyła dynastia Safawidów.
Ponad cztery wieki Persja znajdowała się pod panowaniem obcych dynastii – tureckich i mongolskich, ale na początku XVI wieku na tron wstąpił Ismail I z dynastii Safawidów, dynastii perskiej, choć o tureckiej narodowości, o sympatiach szyickich. Pierwszy safawidzki szach wyruszył z rodzinnego Gilanu i pobił turkmeńskie plemię Ak Kojunlu („spod znaku białego barana”), zdobywając jego siedzibę Tebriz, gdzie został obwołany szachem Persji. W 1514 roku Tebriz, który był stolicą Ismaila, został zagarnięty w wyniku wojny przez Turków. Sułtan osmański Salim I uważał, że Safawidzi stanowią zagrożenie dla całego świata sunnickiego. Od tej pory Tebriz stał się obiektem walk persko-tureckich, trwających przez następne wieki.
Stolica została przeniesiona do Kazwinu w 1548 r., za panowania Tahmaspa I. Miasto było położone na skrzyżowaniu dróg Tebriz-Isfahan i Teheran-Hamadan. Płaskowyż Kazwinu posiadał urodzajne gleby i piękne winnice. W swej stolicy pozostawił po sobie Tahmasp pałac królewski, kilka meczetów i łaźnię publiczną.
Zgodnie z perską tradycją, trzeci w kolejności następca Tahmaspa – Abbas I Wielki (1587-1629), przeniósł stolicę państwa. Tym razem powody tej zmiany nie były tak oczywiste jak w przypadku Tebrizu i Kazwinu. W 1598 roku stolicą Persji stał się Isfahan – miasto na miarę aspiracji nowej dynastii, które do dziś uważane jest za jedno z najpiękniejszych miejsc Iranu, co uznane zostało także przez Komitet Światowego Dziedzictwa Kulturowego UNESCO . Jak pisze francuski podróżnik Jan Chardin, który odwiedził stolicę w czasie panowania Abbasa I, w okresie największej świetności Isfahan nazywany był „połową świata” („ﻥﺎﻬﺠﻒﺼﻧ ﻥﺎﻬﻓﺼﺍ”). Jednym z czynników, który wpłynął na decyzję Abbasa było położenie miasta w miejscu urodzajnym i obfitym w wodę, a także prywatny sentyment . Przeniesienie stolicy do centralnej Persji miało znaczenie dla okolicznych ośrodków, gdyż pobudziło ich rozwój [Przykładowo w Jazdzie zaczęto wytwarzać jedwabne tkaniny, a tradycja ta trwa do dziś.], a także dla rozwoju myśli szyickiej. W XVII wieku powstała w Isfahanie tzw. isfahańska szkoła teozoficzna, która łączyła elementy szyizmu i sufizmu, a także myśl grecką i hellenistyczną. Szkoła ta była często krytykowana, za to, iż jej przedstawiciele uzurpowali sobie przywileje proroków i imamów.
Isfahan był już wielkim miastem, gdy Abbas I uczynił go swoją stolicą. Jego sercem był zadaszony bazar, którego alejki prowadziły do Meczetu Piątkowego, który został wybudowany jeszcze za czasów seldżuckich w XI wieku. Pierwsze zmiany jakie wprowadził Abbas I, to wytyczenie szerokiej, głównej alei zwanej Czahār Bāgh (ﻍﺎﺑﺭﺎﻬﭼ = cztery ogrody). Długa na dwa kilometry aleja łączyła stare zabudowania z nową dzielnicą o tej samej nazwie. Sama nazwa wzięła się z perskiej tradycji, zgodnie z którą kwadratowe rabaty przylegające do alei, były podzielone na cztery części, między którymi znajdowały się prostopadłe kanały nawadniające. Takich rabatów było przy Czahār Bāgh dwadzieścia. Znajdowały się tam, pośród zieleni, pałace i rezydencje dostojników, oraz pałac szacha. Na lewym brzegu rzeki Zāyande rozciągała się dzielnica ormiańska Nowa Dżulfa, gdzie mieszkali przesiedleni z Dżulfy nad Araksem kupcy i rzemieślnicy ormiańscy. W 1602 został zbudowany długi na 300 metrów, most Si-yo Se Pol (Trzydziestu Trzech Łuków), który łączył Czahār Bāgh z Nową Dżulfą. W 1612 roku, na niezabudowanym terenie między starym Isfahanem, a rzeką Zāyande, który służył od czasów timurydzkich za obozowisko, szach kazał wytyczyć ogromnych rozmiarów plac (167×510 m wg Zdzisława Żygulskiego – Sztuka Perska, 159×512 m wg Henri Stirlin – Skarby Orientu, 160×500 m wg Lonely Planet – Iran wyd. III), w kształcie wydłużonego prostokąta. Jego powierzchnia to 85170 m2, co sprawia, że jest to jeden z największych placów miejskich na świecie. Nazwany został placem Królewskim (Mejdān-e Szāh), jednak dziś nosi nazwę Imama Chomeiniego. Plac ten, którego pierwszym przeznaczeniem było służenie za boisko do gry w polo, jest jednym z trzech irańskich miejsc wpisanych na listę UNESCO. Plac Królewski szybko stał się ośrodkiem życia społecznego, odbywały się tam parady wojskowe, publiczne egzekucje, tam zatrzymywały się na odpoczynek lub wymianę towarów karawany. Wzdłuż Mejdāne Szāh, który ze wszystkich stron otoczony jest piętrowymi arkadami, wznosi się wiele majestatycznych budowli – symboli nowego Isfahanu. Patrząc na zachód widzimy pałac Ali Kapu i prowadzącą do niego bramę. Naprzeciw pałacu wznosi się meczet szajcha Lotf Allaha – teścia Abbasa I, który służył wyłącznie władcy i dworowi. Patrząc na północ widzimy Bramę Bazaru z symbolem zodiakalnego strzelca – który jest symbolem miasta. Naprzeciw Bramy znajduje się Meczet Imama (zwany dawniej Królewskim), który jest asymetryczny w stosunku do swego pisztaka. Ten meczet służył zwykłym wiernym.
W 1647 roku szach Abbas II kazał wybudować pałac Czehel Sotun czyli Czterdziestu Kolumn. Prawdopodobnie stoi on w miejscu pawilonu Abbasa I. Nazwę pałac zawdzięcza swojemu odbiciu w pobliskiej sadzawce, gdyż tak naprawdę liczy on dwadzieścia kolumn. W porównaniu z wcześniejszymi budowlami Isfahanu i poprzednich dynastii, jest to skromna jednokondygnacyjna rezydencja. Jednym z budowniczych był architekt Behai, który projektował meczety w Karbali. Abbas II wybudował także odległy o ponad kilometr od Mostu Trzydziestu Trzech Łuków, Most Chādże (ﻪﺠﺍﻮﺨ ﻞﭙ), który służył za zaporę. W latach 1606-1655 w Nowej Dżulfie wzniesiono ormiańską Katedrę Vank. Jej styl nie różni się prawie w ogóle od stylu współczesnych jej meczetów; chrześcijańska ikonografia sąsiaduje tam z safawidzką ornamentyką.
W 1669 roku szach Sulejman wzniósł niedaleko Czahār Bāgh najpiękniejszy ponoć pałac Isfahanu, zwany Haszt Beheszt (Osiem rajów). Pałac ten, o niezwykle lekkiej architekturze, leży w środku ogrodu, otoczony czterema basenami.
W latach 1704-1714 zbudowana została z rozkazu szacha Husejna, madresa Mādare Szāh (zwana także Czahār Bāgh), którą dawniej otaczały cztery ogrody, a dziś stoi przy centralnej ulicy Isfahanu.
W czasie gdy Isfahan był stolicą, rozwijał się pod każdym względem i zasłużył na miano „połowy świata”. Posiadał liczne meczety, szkoły wyższe, łaźnie publiczne i karawanseraje, słynął z warsztatów rzemieślniczych, skupiał na dworze najsłynniejszych uczonych i miniaturzystów. Z przekazów europejskich podróżników wiemy, iż w siedemnastowiecznym Isfahanie działały 32 warsztaty kobiernicze, z których każdy zatrudniał około 150 osób . Niestety stosunkowo spokojne czasy safawidzkiego panowania, wpłynęły na zniewieścienie szachów i dworzan. Otoczeni artystami, woleli spędzać czas w haremach, wśród pięknych kobiet, niż bronić granic państwa. Niebezpieczeństwo nadeszło z północnego-wschodu, gdzie mieszkały plemiona afgańskie, stale buntujące się przeciw władzy szacha. W 1709 roku Kandahar znalazł się w rękach afgańskiego plemiona Gilzajów, gdzie ich wódz proklamował niepodległość Afganów. W 1722 roku Mahmud z Gilzajów po długim oblężeniu zdobył Isfahan, a szach Husejn własnoręcznie oddał mu insygnia królewskie. Jego syn Tahmasp II uciekł do Mazanderanu. Kolejny szach Abbas III został zdetronizowany w 1736 roku przez Nādera – założyciela dynastii Afszarydów. Nāder swoją stolicą ustanowił Meszhed, który wybrał ze względu na położenie w pobliżu terenów, które miał zamiar podbić, tj. Indie (wyprawa 1738-39 r.), Turkiestan (1740) i Dagestan (1741-42). Meszhed został obdarowany skarbami zrabowanymi w czasie tych wypraw, a najcenniejszym z nich był przywieziony z Delhi „Pawi tron”. Po śmierci Nādera w 1747 roku, Meszhed był jeszcze przez jakiś czas stolicą jego wnuka, nastał wtedy okres okrutnych walk o władzę, a państwo podzieliło się na małe królestwa. W końcu władzę objął Karim-chan z plemienia Zand z Luristanu. Przeniósł w 1750 roku stolicę do Szirazu, jednocześnie pozostawiając w Meszchedzie z prawem do noszenia tytułu króla, oślepionego wnuka Nādera – Roha. Karim-chan był władcą mądrym i łagodnym, panował do roku 1779, a przez ten czas rozbudował i upiększył swoja stolicę, a także zjednoczył Persję. Nosił tytuł regenta (wakil – zastępca), natomiast tytuł króla nosili jeszcze przez jakiś czas kukiełkowi szachowie safawidzcy, rezydujący w Isfahanie. Karim pozostawił po sobie w Szirazie Meczet Regenta, zbudowany w 1773 roku, łaźnię publiczną i bazar, zwane do dziś od jego imienia. Sziraz to rodzinne miasto Hafeza i Sadiego, Karim ufundował Hafezowi marmurową płytą nagrobną. Także dla siebie wybudował grób, jednak jego prochy zabrał ze sobą do Teheranu Kadżar – Aga Mohammad, podobno by ze złości deptać po nich codziennie. W niedoszłym grobie znajduje się dziś Muzeum Parsu (ﺲﺭﺎﭙ ﻩﺯﻮﻤ) z pamiątkami po dynastii Zandów. Regent prawdopodobnie planował przenieść stolicę do Teheranu, gdyż przez jakiś czas tam rezydował, gdy w 1758 roku prowadził swoja armię przeciw Kadżarom. Opuścił jednak nieskończony pałac i powrócił do Szirazu. Po śmierci Karim-chana zaczęły się kolejne krwawe walki o władzę. W latach 1759-1789 Aga Muhammad rozciągnął swe panowanie na Tabriz, Hamadan, Isfahan i Teheran, który ogłosił stolicą w 1789 roku, a w 1796 roku koronował się na szacha Persji. O wyborze Teheranu na stolicę zdecydowała bliskość zimowych pastwisk plemiennych Kadżarów, znajdujących się na południowych stokach gór Elburs. Teheran był wtedy miastem liczącym 15.000 mieszkańców , lecz jego świetność miała dopiero nadejść. W czasie panowania Kadżarów w XIX w. miasto liczyło już od 60.000-85.000 mieszkańców.
Pierwsze wzmianki o Teheranie pochodzą ze źródeł arabskich z XII wieku, jednak jako osada istniał już wcześniej, nieopodal miasta Rej (starożytna Raga), które dziś jest zaledwie podteherańskim osiedlem. Od połowy XVI wieku na atrakcyjne położenie miasta zwrócili uwagę władcy safawidzcy. Za panowania Tahmaspa I zostały zbudowane liczne ogrody, karawanseraje oraz fortyfikacje. Władcy kadżarscy rezydowali w starej safawidzkiej cytadeli, zbudowanej przez Abbasa Wielkiego. Cytadela została przekształcona na pałac przez Karim-chana. Pałac zwany Gulistan (Golestān) – Ogród Różany, został przebudowany przez Fath Alego Szaha, a następnie w 1873 roku Naser ad-Din dodał do niego wielką lustrzaną salę i przebudował na wzór europejski. W pałacu znajduje się Ivan-e Taxt-e Marmar (Taras Mamurowego Tronu), którą zdobi alabastrowy tron, z którym wiąże się ciekawostka dotycząca Agi Muhammada. W najniższym stopniu tego tronu znajduje się skrytka, w której okrutny szach schował prochy Karim-chana, by móc po nich deptać każdego dnia . Marmurowa sala była używana do ważnych uroczystości, włączając w to także koronację Rezy Szaha w 1925 roku. Dziś w kompleksie Gulistanu (Golestān) znajdują się liczne muzea, pełne dzieł sztuki.
Za czasów dynastii Pahlawi powstał w architekturze specyficzny styl zwany „reza-pahlawi” , który łączy elementy budownictwa zachodnioeuropejskiego z achemenidzkim. Kolejny synkretyczny styl ukazuje gigantyczny Łuk Triumfalny (Wieża Wolności) na placu Azadi, wzniesiony w 1971 roku, z okazji jubileuszu 2500 – lecia Imperium. Łuk łączy motywy sasanidzkie z islamskimi, ma 50 metrów wysokości, zawiera w sobie sale muzealne i reprezentacyjne.
5 lutego 1934 roku, w dzień Święta Oświaty, Reza Szah osobiście położył kamień węgielny pod budowę pierwszego w kraju uniwersytetu, przeznaczonego dla młodzieży drobnomieszczańskiej i z klasy robotniczej, gdyż zamożniejsi już wcześniej wyjeżdżali do Europy i Ameryki Północnej. Uniwersytet Teherański od początku oferował szeroki wachlarz dyscyplin na sześciu wydziałach : filozofii, nauk przyrodniczych, medycyny, prawa, nauk technicznych, teologii. Kolejnym wydziałem był wydział Sztuk Pięknych otwarty w 1928 r.
Od początku lat 20-tych XX wieku, Teheran był intensywnie modernizowany w oparciu o prostopadłą siatkę urbanistyczną. Począwszy od tego okresu, nastąpił niekontrolowany wzrost populacji, a także samego miasta. W 1930 roku Teheran liczył 300 000 mieszkańców, w 1939 r. – 500 000, w 1956 r. – 1,8 miliona, w latach 70-tych 4,5 miliona, a obecnie liczba ta waha się od 10-12 milionów . Współczesny Teheran jest tak duży, że widniejące na północy miasta góry Elburs nazywane są jego „Gwiazdą Północną”, wskazującą właściwą drogę zagubionym.
W południowym Teheranie znajdują się najciekawsze muzea, między innym Muzeum Narodowe (Archeologiczne) mieszczące kolekcję przedmiotów znalezionych w czasie wykopalisk w Persepolis, Suzie i Reju. Najciekawszym z nich jest kopia Kodeksu Hammurabiego znaleziona w Suzie. Obok Muzeum Narodowego znajduje się Muzeum Sztuki Islamu, w którego zbiorach odnaleźć można kaligrafię, miniatury, dywany i ceramikę. Muzeum Szkła i Ceramiki mieści się w budynku z czasów kadżarskich, który kiedyś służył Ambasadzie Egiptu. Oprócz tych miejsc warto wymienić położone w Teheranie Centralnym: Muzeum Reza Abbasi (muzeum, w którym dzieła sztuki są poukładane chronologicznie), Muzeum Sztuki Współczesnej oraz Muzeum Dywanów umiejscowione w oryginalnym budynku wzniesionym w 1978 roku. Kolejną atrakcją jest bazar czyli miasto w mieście, pełne towarów, meczetów, banków i labiryntów uliczek.
Dzisiejszy Teheran to ogromne, ruchliwe miasto, do którego wciąż zjeżdżają nowi mieszkańcy. Stolica Iranu nie należy do najpiękniejszych na świecie, brak tu orientalnego przepychu poprzednich siedzib władzy. Tłok, bałagan i wielkie odległości to kolejne minusy. Mimo tego Teheran ciągle się rozwija, a w porównaniu z prowincją, infrastruktura jest nieporównywalnie lepsza. Na dzień dzisiejszy nic nie wskazuje na to, aby stolica miała się przenieść w jakieś inne miejsce. Chyba, że rządy niespodziewanie objęłaby nowa dynastia, która zgodnie z perskimi tradycjami, chciałaby swoją potęgę ukazać poprzez budowę nowej stolicy, przyćmiewającej wszystkie poprzednie.
Tekst został przygotowany przez Katarzynę Javaheri na proseminarium na II roku studiów iranistycznych (2002 rok).
Zdjęcia (fot. Katarzyna Javaheri)
Bibliografia :
1. Bajhaki Abul Fazl – Historia sułtana Masuda – Dialog – Warszawa 1996,
2. Biedrońska-Słota Beata – Leksykon sztuki kobierniczej – Radamsa – Kraków 1999,
3. Cambridge History of Iran (The),
4. Danecki Janusz – Irańczycy w dziejach kultury arabsko-muzułmańskiej, w : Literatura na świecie nr 10/90 1978,
5. Danecki Janusz – Kultura Islamu – Słownik – WSiP – Warszawa 1997,
6. Danecki Janusz – Podstawowe wiadomości o islamie t. I i II – Dialog – Warszawa 1998,
7. Dziekan M. Marek – Arabowie-Słownik encyklopedyczny – PWN – Warszawa 2001,
8. Encyklopedia Historii Świata – Czasy Grecji Starożytnej – Oficyna Wydawnicza W-Z – Warszawa 1997,
9. Encyklopedia Sztuki Starożytnej – Wyd. Artystyczne i Filmowe – Warszawa 1975,
10. Giełżyński Wojciech – „Szatan wraca do Iranu” – KAW – Warszawa 2001,
11. Greenway Paul, StVincent David – Iran 2nd Edition – Lonely Planet – 1998,
12. Kronika ludzkości – Wyd. Kronika – Warszawa 1993,
13. Machalski Franciszek – Od Cyrusa do Mosaddeka – Książka i Wiedza – Warszawa 1960,
14. Machalski Franciszek – Wędrówki irańskie – Wiedza Powszechna – Warszawa 1960,
15. Mez Adam – Renesans Islamu – PIW – Warszawa 1980,
16. Middle East – Lonely Planet 3rd Edition – Australia 2000,
17. Mierzejewski Antoni – Sztuka Starożytnego Wschodu II – Wyd. Artystyczne i Filmowe – Warszawa 1983,
18. National Geographic Polska – nr 10 (37) 2002,
19. Nowa Encyklopedia PWN – PWN – Warszawa 1997,
20. Olmstead A.T. – Dzieje Imperium Perskiego – PIW – Warszawa 1974,
21. Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu – Wyd. Pallottinum 1990,
22. Robinson Francis – Historia świata islamu – Muza S.A. – Warszawa 2001,
23. Sidor Kazimierz – Bogowie, magowie i nafta – Wyd. Min. Obrony Nar. – 1967,
24. Składanek Bogdan – Historia Persji – Dialog – Warszawa 1999,
25. Składankowa Maria – Kultura perska – Ossolineum – Wrocław 1995,
26. Starożytne Cywilizacje – Persowie I – Wydawnictwo Polskie Media Amer.Com SA – 2002, opracowała Barbara Kaim,
27. Stiertlin Henri – Skarby Orientu-architektura i sztuka islamu od Isfahanu po Tadż Mahal – Arkady – Warszawa 2002,
28. Yale Pat, Ham Anthon, Greenway Paul – Iran 3rd Edition – Lonely Planet – 2001,
29. Żygulski Zdzisław – Sztuka perska – Wyd. DiG – Warszawa 2002.