Wpisał: Marcin Pietrzyk
STOSUNKI ETNICZNE
CZECZENI I INNE NARODOWOŚCI PÓŁNOCNEGO KAUKAZU
DIASPORA NA BLISKIM WSCHODZIE
CZECZENIA Z PERSPEKTYWY GEOPOLITYKI
Czeczenia jest republiką autonomiczną w ramach Federacji Rosyjskiej…
Ulokowana na terenie Północnego Kaukazu znajduje się w ważnym strategicznie regionie na którym dominuje Rosja. Szereg czynników w tym reorientacja polityki zagranicznej Gruzji i Azerbejdżanu powoduje, że rejon Kaukazu stał się po upadku ZSRR obiektem zainteresowania także Turcji, Iranu, krajów arabskich, czy Stanów Zjednoczonych. O stałą obecność dyplomatyczną, także w przypadku działalności humanitarnej zabiega Unia Europejska. W szerszym aspekcie odnoszącym się do terytorium Kaukazu i Azji Centralnej (czyli ośmiu byłych republik sowieckich) swoją obecność zaznaczają Chiny i Pakistan. Odnosi się to w szczególności do szlaków transportowych. Należy pamiętać, że w Starożytności, także później przebiegał tędy słynny Szlak Jedwabny łączący Chiny, Europę i kraje Bliskiego Wschodu. Po upadku ZSRR w opinii wielu komentatorów dochodzi do jego restytucji. Batalia w Czeczenii, Górnym Karabachu, czy Tadżykistanie składa się na jeden z elementów krystalizowania się nowego porządku geopolitycznego w tej części świata. W chwili obecnej zauważalna jest rywalizacja mocarstw regionalnych.
WOJNY NA KAUKAZIE W XIX WIEKU
Decydujące dla losów Czeczenii, a także innych narodów Kaukazu okazało się pojawienie Rosji na tych terenach w XVIII wieku. Od tego momentu datowana jest także emigracja niektórych społeczności północnokaukaskich w rejon Bliskiego Wschodu. Mieszkańcy Północnego Kaukazu z wyjątkiem Osetynów i części Abchazów od momentu pojawienia się Arabów w VII wieku są wyznawcami islamu. W momencie rozpoczęcia kolonizacji rosyjskiej, zmasowanej na skalę w XIX wieku, islam stał się dla mieszkańców Czeczenii i innych narodów Północnego Kaukazu głównym orężem w walce o niepodległość. Po powstaniu Szeicha Mansura w XVIII wieku doszło kilkadziesiąt lat później do wielkiej wojny kaukaskiej, na której czele stanął Imam Szamil. Plemiona czeczeńskie i dagestańskie, doprowadziły w tym czasie do powstania państwa teokratycznego, opartego na władzy najwyższego duchownego imama . Batalia z wojskami rosyjskimi była bardzo ostra. W niektórych okresach wojny kaukaskiej 1817-1864 ginęło rocznie około 25 tys. rosyjskich żołnierzy. Z tego powodu gen. Wieliaminow powiedział kiedyś: Te armie, które straciliśmy na Kaukazie, i ci najlepsi ludzie, którzy zginęli tam w bitwach, mogliby zawojować dla nas wszystkie ziemie między Turcją a Japonią . Inni także w sufiźmie, wersji islamu występującej na Kaukazie i innych terenach Rosji upatrywali jednej z głównych przyczyn upadku imperium Romanowów .
Wojna kaukaska wywarła olbrzymi wpływ na mentalność górali. W jej wyniku znacznie zmniejszyła się liczba mieszkańców Północnego Kaukazu. Niektóre narody jak Ubichowie całkowicie wyginęły, a Czerkiesia utraciła 90 proc. swojej ludności .
CZECZENIA I INNE NARODY NA PÓŁNOCNYM KAUKAZIE
Czeczeni zamieszkują w większości swoje ojczyste tereny w Czeczenii na Północnym Kaukazie, ale także w Inguszetii i Dagestanie. Eksodus Czeczenów i innych narodowości w rejon Bliskiego Wschodu na skutek carskich represji przeciwko muzułmanom rozpoczął się już w XVIII wieku, kiedy emigrowali do dzisiejszej Turcji, Jordanii i Iraku (w ramach Imperium Osmańskiego).
W ramach Federacji Rosyjskiej na Północnym Kaukazie wyróżniamy obecnie następujące republiki autonomiczne: Dagestan, Czeczenię, Adygeję, Inguszetię, Północną Osetię, Kabardyno-Bałkarię i Karaczajewo-Czerkiesię. Choć w regionie północnokaukaskim zamieszkuje ponad 50 rdzennych narodowości, tylko nieliczne z nich posiadają własne jednostki terytorialne. Dlatego też w obrębie republik autonomicznych wyszczególnione zostały jeszcze obwody i kraje.
Z chwilą upadku ZSRR zaczął gwałtownie zmieniać się status Rosjan Na Północnym Kaukazie. Rosjanie będąc do tej pory ludnością uprzywilejowaną, nagle stali się intruzami w narodowo zorientowanych republikach. Do tego doszedł jeszcze jeden niekorzystny czynnik dla Rosjan. W ciągu istnienia ZSRR pozostawali jednojęzyczni, natomiast przedstawiciele narodowości tytularnych znali dwa (w 90 proc.), a nawet trzy języki. W warunkach odrodzenia narodowego i religijnego mieszkańców tytularnych, ten fakt jeszcze bardziej pogarsza sytuację Rosjan. Lepiej przystosowani pod tym wzglądem są Kozacy.
Interesująco przedstawia się sprawa ludności kozackiej. Strukturę etniczną kozactwa charakteryzuje niejednorodność. W jej skład wchodzą np. Osetyni, Czerkiesi, Nogajowie czy Kabardyńcy. Jest to spowodowane tym, że w przeszłości wielu górali uciekało na tereny kozackie za popełnione przestępstwa. Obecnie Kozacy najbardziej bliscy są Rosjanom i Ukraińcom. W porównaniu z Rosjanami Kozacy o wiele lepiej czują się na Północnym Kaukazie. Uważają oni Północny Kaukaz za swoją historyczną ojczyznę.
Interesująco przedstawia się także sytuacja narodowościowa Dagestanu. Jest on republiką wieloetniczną, na którego terenie zamieszkuje ponad 30 narodowości. Samych tylko narodowości tytularnych w Dagestanie jest 14, które łącznie stanowią 95 proc. ludności republiki. Są to: Awarowie, Dargińcy, Lakowie, Kumykowie, Lezgini, Tabasaranowie, Rosjanie, Azerowie, Agułowie, Rutułowie, Cachurowie, Tatowie, Czeczeni i Nogajowie.
DIASPORA PÓŁNOCNOKAUKASKA NA BLISKIM WSCHODZIE
Mieszkańcy Północnego Kaukazu opuszczali głównie swoje siedziby w XIX wieku. W czasie trwania kolonializmu rosyjskiego odbywało się to głównie po klęsce wojny kaukaskiej, początkowo w 1858 roku w chwili klęski wschodniego powstania na Północnym Kaukazie, potem w 1964 roku w momencie upadku części zachodniej. Rosjanie wprowadzili zarządzenie, aby wszyscy przenosili się z wysokich gór na niższe tereny. Ci którzy po upływie miesiąca nie zastosowaliby się do rozkazu mieli stać się więźniami wojennymi. Wielu z tego powodu opuściło rodzinne strony i udało się na Bliski Wschód. Imperium Otomańskie lokowało ich w Turcji, Jordanii, Syrii, Palestynie i na Bałkanach. Kolejna grupa uchodźców przybyła po podpisaniu traktatu berlińskiego w 1878 roku. Emigracja była kontynuowana także w czasie reżimu bolszewickiego. Dla niektórych emigracja nie zakończyła się powodzeniem, bowiem osadzeni zostali na słabych ziemiach, niejednokrotnie musieli później walczyć o ziemie. Szacowane jest, że około 800 tys. mieszkańców Północnego Kaukazu zostało zmuszonych do opuszczenia swych siedzib .
Emigranci z Północnego Kaukazu stanowią dużą siłę na Bliskim Wschodzie. W Turcji liczą oni według różnych szacunków 1-6 mln mieszkańców,w Jordanii zamieszkuje ich około 95 tys., głównie Kabardyńców i Adygejców, w tym 15 tys. Czeczenów. W Syrii społeczność ta wynosi ponad 110 tys. Społeczności północnokaukaskie znajdują się także w Izraelu i Iraku, gdzie liczą w ostatnim około 1500. Oblicza się, że w czasie wojny z Iranem w 1980 roku było 8 generałów pochodzenia czeczeńskiego w armii irackiej. W przypadku swobód zamieszkania stosunkowo korzystną sytuację posiadają w Jordanii i Izraelu, gdzie mogą prowadzić własne szkoły. W Jordanii wysoko reprezentowani są w strukturach militarnych, ale także rządowych. W jordańskim parlamencie wyznaczono 3 miejsca dla społeczności północnokaukaskich, 2 dla Karaczajów, jedno dla Czeczena. W swoim czasie dochodziło do dziwnej sytuacji kiedy Czeczen pozostawał wierny polityce moskiewskiej, gdy tymczasem jeden z Karaczajów Tujan Fejsal prowadził politykę przychylną D. Dudajewowi i pozostawał jego rzecznikiem.
Podobnie jak w wypadku diaspory żydowskiej, czy ormiańskiej istnieją silne związki pomiędzy poszczególnymi narodowościami Północnego Kaukazu na ojczystej ziemi i na uchodźstwie. W czasach współczesnych objawiło się to w pomocy udzielonej Czeczenom przez kraje arabskie za pośrednictwem wychodźców zamieszkujących w tych krajach nawet od XVIII wieku. Na obecnych terenach Czeczenii i Dagestanu doszło do rozwinięcia idei wahhabizmu promowanego przez kraje arabskie. To dzięki temu niektórym Czeczenom łatwiej było znaleźć azyl w krajach arabskich.
Spośród narodów Kaukazu Czeczeni zamieszkują obecnie w Turcji, Jordanii, Syrii, Iraku oraz krajach Zatoki Perskiej. Silne związki pomiędzy diasporą czeczeńską a ojczystą ziemią prowokowały wielokrotnie Rosjan do wysuwania oskarżeń przeciwko Turcji i Katarowi o wspieranie rebeliantów czeczeńskich. Z Czeczenów zamieszkujących kraje Zatoki Perskiej najsłynniejszy był przypadek Zelimchana Jandarbijewa, byłego prezydenta Czeczenii osiadłego w 2001 roku w Katarze, zamordowanego w 2004 roku przez rosyjskie służy specjalne . W czasie pobytu na Katarze nawiązał on także silniejsze stosunki z Talibami Afganistanie, kiedy pozwolono mu założyć ambasadę czeczeńską w Kabulu.
DIASPORA W TURCJI
W przypadku Turcji około 25 tys. Czeczenów mieszka w Stambule i zachodniej Turcji, a blisko 5 mln. Turków wywodzi swoje korzenie z rejonu kaukaskiego . Według innych szacunków w Turcji zamieszkuje od 1 do 6 mln. mieszkańców Północnego Kaukazu, nazywanych potocznie Czerkiesami, zamieszkując przeważnie w miastach takich jak Stambuł, Ankara, czy Samsun. W Turcji w użyciu pozostaje język turecki. Rząd prowadzi ostrą politykę językową zakazując publikowania, czy nauki w szkołach w języku innym niż turecki . Z tego powodu lokalna kultura zachowała się lepiej w społecznościach wiejskich imigrantów, aniżeli w miastach. Turkowie ciekawie identyfikują przybyszów z Północnego Kaukazu nazywając ich różnorodnie jako Czerkiesów, Tatarów, bądź Kurdów. Czeczeni nie są jednak dyskryminowani, posiadają wysokie funkcje państwowe, jak chociażby Czeczen Do Zan Gures, prezydent Biura Generalnego .
W Turcji mieszkańców Północnego Kaukazu utożsamia się najczęściej z Czeczenami czy Abchazami, szczególnie w kontekście wojen w Gruzji i Federacji Rosyjskiej. Portrety Dżohara Dudajewa można oglądać w całej Turcji, lokalna ludność chętnie pozostaje z nimi w solidarności. W czasie trwania czeczeńskiej niepodległości w latach 1991-1994 Czeczenia prowadziła aktywną politykę wśród swojej diaspory zamieszkującej w Turcji. Założono turecko-czeczeński college w Groznym, a wiele Czeczenów studiowało w Turcji, Jordanii, Syrii i Egipcie. Tym niemniej uważa się także, że upadek komunizmu zapoczątkował amerykański triumf, a polityka pro-kapitalistyczna doprowadziła do wybuchu wojen na Kaukazie. W swoim czasie próbowano także wesprzeć proislamskie siły w Turcji, w Kayseri wydawano islamski północnokaukaski periodyk. Po upadku komunizmu ożywiły się także kontakty turecko-kaukaskie, w 1991 roku opublikowano turecko-adygejski słownik w Maikopie w Adygei.
Współcześnie w Turcji powstało wiele lokalnych organizacji zrzeszających Czeczenów, Abchazów, Dagestańczyków. Ważną datą dla tej społeczności był rok 1989, kiedy obchodzono 125 rocznicę exodusu uchodźców z 1864 roku. W 1987 roku powołano w Ankarze ciało koordynujące działalność diaspory, głównie Czeczenów i Abchazów, a nazywało się ono Kafkas Kultur Derne Zi. W 1990 roku organizacja ta koordynowała już poczynania 11 innych organizacji północnokaukaskich. Celem tej organizacji było wsparcie dla reemigracji. W 1992 roku doszło do rozłamu w organizacji, na zwolenników trwałego sojuszu z Turcją, a zwolenników repatriacji, nawiązywania coraz bliższych kontaktów z Północnym Kaukazem. Problemem pozostawało to, że Turcja pozostawała sojusznikiem Rosji i Gruzji, które to państwa prowadziły nieprzyjazną politykę wobec społeczności północnokaukaskich.
DIASPORA W JORDANII
Uchodźcy z Północnego Kaukazu zaczęli się pojawiać w Jordanii w 1878 roku, osiedlając się początkowo w starych ruinach Ammanu. Ponadto Kabardyńcy osiedlali się w Jerash, Sweileh i Russeifie. Motywy osiedlania uchodźców przez Imperium Otomańskie do dzisiaj pozostają spekulacją. Zdaniem G. H. Weightmana i R. Patai spowodowane to było tym, że Turcy chcieli stworzyć strefę buforową przeciwko atakom Beduinów. Zdaniem innych w celu uzupełnienia zapasów rolnych spowodowanym niedoborami na Bałkanach .
Nowi przybysze początkowo byli nieprzystosowani do nowych warunków, zdarzały się choroby spowodowane odmiennością klimatu, a także akty wrogości ze strony lokalnych plemion beduińskich. Tym niemniej postrzegano ich zawsze jako sprzymierzeńców religijnych pamiętając, że uciekli przed prześladowaniami z wrogiej Turkom Rosji.
Rola mieszkańców Północnego Kaukazu stała się także znana w związku z ochroną powstającej na początku XX wieku linii kolejowej Hijaz. Zatrudniani byli przy pracy przy budowie kolei ochraniając także konstrukcje przed napadami lokalnych plemion beduińskich.
Po odejściu Turków w 1919 roku pod wpływem naporu brytyjskiego dotychczasowi mieszkańcy Północnego Kaukazu postanowili zostać, akceptując władzę emira Abdullaha.
W przeciągu przebywania na ziemiach arabskich zachodziły szybkie zmiany w rozwoju społeczeństw północnokaukaskich do coraz bardziej nowoczesnego pułapu. Ważne zauważenia jest także to, że Amman w 1921 roku pozostawał zamieszkany przez znaczną liczbę północnokaukaskiej diaspory. Z upływem czasu jednakże Amman stawał się coraz bardziej zróżnicowanym miastem, obecnie diaspora liczy jedynie 5 proc. mieszkańców. Wraz z rozwojem kraju postępowała także stopniowa asymilacja diaspory. Charakterystyczne jest to, że zajmują oni stosunkowo wysokie pozycje w armii, rządzie, czy przemyśle. Choć społeczeństwo diaspory północnokaukaskiej może uczyć się w szkołach swojego własnego języka, to jednak tylko 17 proc. młodych potrafi się nim posługiwać .
Przykładowo w 4,6 mln społeczeństwie Jordanii zamieszkuje według różnych szacunków od 8 do 40 tys. Czeczenów (poza tym większość to Arabowie, ale także Kirgizowie, Ormianie i Beduini). Trudności w dokładnym określeniu liczby Czeczenów zamieszkujących Jordanię wynikają zapewne z faktu asymilacji, pomimo tego, że zachowali swój język i kulturę. Można odnosić się to do przypadku Jordańczyka Ibn Al. Hattaba urodzonego w Arabii Saudyjskiej, znanego z wojen w Czeczenii, zaprzyjaźnionego z Szamilem Basajewem. Ojciec Al. Hattaba był Arabem, matka natomiast Turczynką, przy czym jego korzenie mają sięgać także czeczeńskich .
WPŁYW ROSJI, ARABII SAUDYJSKIEJ I INNYCH KRAJOW ARABSKICH NA SYTUACJE RELIGIJNA NA POŁNOCNYM KUKAZIE
Jeśli chodzi o główne narodowości z Północnego Kaukazu w Syrii to są to Karaczajewowie, Adygejcy, Kabardyńcy i Abchazowie. Niewielkie grupy pochodzą także z Dagestanu, Czeczenii i Inguszetii . W Syrii i Iraku pogorszyła się jednakże sytuacja diaspory północnokaukaskiej pod rządami Partii Baas, która usilnie asymilowała lokalną ludność, konfiskowała majątki, dlatego też wielu decydowało się opuszczać te kraje . Jednakże ostatnio w Syrii diaspora północnokaukaska niejednokrotnie potępiała rosyjską politykę w Czeczenii. Jej przewodniczącym jest Sharaf Abaz deputowany do syryjskiego parlamentu.
W końcowym etapie omawiania kwestii diaspory północnokaukaskiej na Bliskim Wschodzie warto zwrócić uwagę na elementy budowania solidarności z regionem macierzystym. Po upadku Związku Radzieckiego objawiło się to w pomocy misjonarskiej, głównie przy odbudowie struktur religijnych kompletnie zniszczonych w okresie trwania komunizmu. Szczególny też pozostaje przypadek Arabii Saudyjskiej, która wspierała finansowo odrodzenie islamu na Północnym Kaukazie. W późniejszym okresie przybrało to także postać jihadu ogłoszonego Rosji za pośrednictwem bojowników czeczeńskich i pochodzących z krajów arabskich. Należy przy tym pamiętać, że wszelka pomoc z reguły docierała na drodze nieoficjalnej.
Z drugiej strony także Rosja zmuszona została do prowadzenia bardziej elastycznej polityki w stosunku do muzułmanów, bowiem wielu jej mieszkańców pozostaje wyznawcami tej religii. Tym niemniej wspiera lokalne struktury muzułmańskie dominujące na terenach Kaukazu i Azji Środkowej, ale nieuznawanie przez takie kraje jak Arabia Saudyjska. Na przestrzeni XX wieku zaszły ogromne zmiany w kwestii religijnej, dostępności do kultu. Ogólnie wiadomo, że w okresie komunizmu doszło do znacznego zubożenia duchowego mieszkańców. Wystarczy przyjrzeć się danym opisującym liczbę meczetów z okresu przedrewolucyjnego, a później z okresu schyłkowego komunizmu .
W Dagestanie władzę religijną sprawuje Duchowy Zarząd Muzułmanów Dagestanu DUMD, ponadto do wybuchu wojny w 1999 roku w miarę swobodnie działali misjonarze pochodzący z krajów arabskich. Istnieje pomiędzy nimi jednakże dość silny konflikt, bowiem wahhabici z krajów arabskich nie uznają szkół tarikatu, ponadto sufizmu, będącego specyficznym połączeniem islamu z lokalnymi wierzeniami. Z kolei wahhabitom odebrano wiele praw religijnych za przyzwoleniem DUMD. Z tego powodu też Rosjanie postanowili wykorzystać niesnaski religijne do wprowadzenia porządku w Dagestanie, później także w toku krwawej wojny w Czeczenii. Tym niemniej warte zauważenia jest, że pomoc diaspory bliskowschodniej także była widoczna, choć w rosyjskich środkach masowego przekazu utożsamiani byli z fundamentalistami, bądź nawet terrorystami. W dużym stopniu zauważalna jest także reorientacja obyczajowa, szczególnie wśród młodzieży. Wprowadzane są obyczaje islamskie, młodzież wyjeżdża na studia do krajów arabskich. W przypadku Czeczenii utrata autonomii zahamowała te procesy, podobnie w jakimś stopniu odbiło się to na całym Północnym Kaukazie.
A. Bennigsen, S. Wimbush, Sufism in Chechnya w: Mystics and Commisars: Sufism in the Soviet Union, London 1985.
M. Kuleba, Imperium na kolanach (wojna w Czeczenii 1994-1996), W-wa 1998, s. 13.
A. Bennigsen, S. Wimbush, Sufism in Chechnya…
G. Sołdatowa, Psichołogia mieżetnicieskoj napraziennosti, Moskwa 1998.
A. Jaimoukha, The Circassians in Jordan, A Serial Guide to the Circassians and Their Culture
Volume 1, number 1, 1998, http://www.geocities.com/Eureka/Enterprises/2493/circinjor.html
Qatar set for assassination trial, Al. Jazeera, 6 April 2004
Russia to Turkey: Shut down Chechens, www.wtopnews.com
Na podstawie ustawy 2932 z 19 listopada 1983 roku (E. Wesseling, The North Caucassian diaspora in Turkey, http://www.kapba.de/CaucasianDiaspora.html)
op. cit.
A. Jaimoukha, The Circassians in Jordan…
op. cit.
From Wikipedia, the free encyclopedia, http://en.wikipedia.org/wiki/Ibn_al-Khattab
Circassian diaspora in Syria condemn militant operations in Chechnya, 2002-07-03, http://newsfromrussia.com/hotspots/2002/07/03/31724.html
Kailani, Wasfi. „Chechens in the Middle East: Between Original and Host Cultures.” Caspian Studies Program, 2002, http://bcsia.ksg.harvard.edu/
W Dagestanie, w którym czołową rolę odgrywa szafitska szkoła sunnizmu oraz sufizm, rozwój islamu w XX wieku został zahamowany, albo wręcz zlikwidowany. Według Karkmasowa w przedrewolucyjnym Dagestanie było około 10 tys. szkół muzułmańskich, w tym 2311 zarejestrowanych madrasów, 1700 meczetów, 5 tys. mułłów i 7 tys. mutalimów. W 1988 roku pozostało jedynie 27 otwartych meczetów, oficjalnie ani jednego madrasu i maktabu, ani jednej zarejestrowanej szkoły muzułmańskiej, w której uczono by języka arabskiego i Koranu. Do 1995 roku w Dagestanie było już 1270 meczetów, z nich ponad 850 było oficjalnie zarejestrowanych. Przy meczetach powstało 650 szkół muzułmańskich. W następnych trzech latach zbudowano kolejnych 388 meczetów. Do 1988 roku w republice działało ponad 20 bractw tarikatu (A. Szichsaidow, Islam w Dagestanie, Centralnaja Azja i Kawkaz, www.ca-c.org)