DYWANY PERSKIE

Funkcja i miejsce dywanu w kulturze krajów Bliskiego Wschodu znacznie się różni od zachodniej. Dywan towarzyszy mieszkańcom Orientu przez całe życie; wszelkie wydarzenia religijne, społeczne, polityczne i rodzinne odbywają się w jego otoczeniu. Kobierce do dzisiaj osnute są przeróżnymi legendami, nie tylko tak popularnymi jak opowieści o Szeherezadzie czy Alladynie. Niektórym dywanom przypisuje się nadzwyczajne właściwości, dotyczy to zwłaszcza modlitewników. Dywanik, na którym wymodlona intencja została spełniona, uważa się za szczególnie miły Bogu, staje się on przedmiotem wyjątkowej troski i szacunku.

Nazewnictwo

W języku polskim różnica między pojęciem kobierzec, a dywan jest prawie niezauważalna. Jednak termin kobierzec odnosi się do tkanin każdego formatu, w przeciwieństwie do terminu dywan, który określa tkaniny formatu dużego. W innych językach, np. w angielskim różnice te są bardziej widoczne. Kolejne pojęcie to chodnik, które oznacza długi, wąski kobierzec, którego długość jest różna, jednak szerokość nie przekracza 142 cm.

Sklep z dywanami w Isfahanie

Historia tkactwa

Tkactwo znane jest człowiekowi od kilku tysięcy lat, a mimo tego, że tkaniny ze swej natury są materiałem nietrwałym, aż do dnia dzisiejszego zachowały się fragmenty wyrobów tkackich z czasów starożytnych. Na temat dywanów możemy przeczytać nawet w Piśmie Świętym Starego Testamentu – jest to fragment, opisujący szczegółowo dziesięć różnych tkanin; ich kolory, wymiary i przeznaczenie. Kobiernictwo należy do najstarszych ze znanych rzemiosł. Sztuka wytwarzania dywanów jest od tysięcy lat domeną krajów orientalnych, przede wszystkim z regionu Azji Środkowej, a także Turcji i Chin. Tam właśnie powstawały i nadal powstają kobierce o wyjątkowo kolorowych i skomplikowanych deseniach. W Europie, najwyżej spośród nich cenione są dywany perskie, w przeszłości aż tak wysoko, że nie kładziono ich na ziemi, tylko zawieszano na ścianach.

Tkanina powstaje w wyniku przeplatania się nici osnowy (nici biegnące wzdłuż kobierca, które przed rozpoczęciem pracy powinny być prawidłowo umieszczone na krośnie, nici takie mogą być wełniane, bawełniane lub jedwabne) i nici wątku (nić biegnąca pod i nad kolejnymi osnowami, prostopadle do nich). Proces tkania przebiega na krosnach tkackich – poziomych lub pionowych, na których rozpina się osnowy, a następnie przeplata się przez nie nici wątku.
Surowce

Podstawowym surowcem, z którego wyrabia się dywany, jest włókno pochodzenia roślinnego lub zwierzęcego. Wytwarzane są głównie z bawełny i wełny, którą dostarczają owce, kozy i wielbłądy, natomiast jedwab uzyskuje się z kokonów jedwabnika. Poza tym, od ponad wieku stosuje się również włókna sztuczne.
Węzły

Do wiązania kobierców używa się dwóch rodzajów węzłów : tureckiego (rys. 1) – symetrycznego zwanego giordes, w którym przędza owinięta jest wokół dwóch nici osnowy oraz perskiego (rys.2) – asymetrycznego nazywanego senneh, w którym przędza owinięta jest wokół jednej nici. Węzły tureckie stosowano w Turcji, w zachodniej Persji, na Kaukazie i w Europie, zwłaszcza przy kompozycjach geometrycznych, natomiast perskie w środkowej i wschodniej Persji, a także w Indiach, w dywanach o misternych wzorach roślinnych. Gęstość dywanu to ilość węzłów przypadająca na jednostkę powierzchni. Jest jednym z podstawowych nośników wartości dywanu, który im jest gęstszy tym jego wartość wyższa.

Rys. 1 – węzeł turecki, rys. 2 – węzeł perski

Budowa dywanu

Większość wschodnich kobierców ma środkowe pole otoczone ozdobnym pasem, wypełnionym ornamentem roślinnym, geometrycznym lub motywami figuralnymi, zwanym bordiurą, która z kolei może się dzielić na wewnętrzną, zewnętrzną i środkową. Wyróżnia się trzy podstawowe rodzaje wzornictwa :

• wzór z medalionem środkowym – powszechny przy dywanach dużych formatów, najważniejsze jest pole z medalionem, bordiura występuje prawie zawsze,
• wzór ukierunkowany – występuje na kobiercach modlitewnych, cechą charakterystyczną jest wzór mihrabu, czyli niszy, którą podczas modlitwy należy skierować w kierunku Mekki,
• wzór ciągły – nie jest ukierunkowany, a brak medalionu ułatwia układanie dywanów tego typu we wnętrzach, na polu głównym występuje często tzw. wzór heratu, czyli rombu pomiędzy czterema zębatymi listkami.

Rozmiary

Perskie dywany występują generalnie w trzech rozmiarach :

• mian farsz – dywan o wymiarach ponad 3 metry długości i ponad 2,5 metry szerokości,
• kelegi – o długości około 3,5 metra i szerokości 2 metrów,
• kenareh – 3 metry długości i 1 metr szerokości.

Historia perskich dywanów

Najstarszy znany kobierzec, pochodzący z V w.p.n.e. został odnaleziony w 1949 roku przez rosyjskiego archeologa Sergieja Iwanowicza Rudenkę, w jednym ze scytyjskich grobów w dolinie Pazaryk na Syberii. Od miejsca znalezienia nazywa się go Pazarykiem. Pochodzenie tej tkaniny nie jest do końca wyjaśnione, niektórzy uczeni uważają, że pochodzi ona z Persji, jednak wiązana jest węzłami tureckimi, chociaż inne znalezione na tym terenie kobierce posiadają węzły perskie. Pazaryk jest wełniany, ma 36 węzełków na każdym cm2, posiada krzyżowe motywy oraz ciekawy wzór w łosie i jeźdźców okalający główne pole. Prawdopodobnie jest on prototypem perskich dywanów z XVI i XVII w.n.e., także posiadających podobne motywy. Pazaryk jest bardzo dobrze wykonany, ma bogatą różnorodność barw, co dowodzi o wysokim poziomie umiejętności wiązania dywanów ponad 2500 lat temu.

Od VII wieku perskie dywany wykonywane były z wełny i jedwabiu, wczesne wzory były symetryczne z geometrycznymi i kwiatowymi motywami. Popularnym motywem była róża – perski symbol życia. Na kobiercach pojawiały się także zwierzęta i królowie. Po podboju arabskim, na dywanach pojawiły się wersety koraniczne, a dywany modlitewne zaczęto produkować na dużą skalę. Wzornictwo perskich dywanów uległo ogromnym zmianom na początku XV wieku, gdy surowe, łamane formy zostały zastąpione przez motywy roślinne miękko oplatające medaliony.

Wielki władca Timur, który w XIV w. na terenie Persji, Mezopotamii i Indii stworzył ogromne państwo, był mecenasem dla artystów i rzemieślników, pochodzących także spoza tych terenów. W tym okresie kobiernictwo zaczęło się rozwijać na dużą skalę, by w kolejnych wiekach rozkwitnąć. Dlatego też okres panowania dynastii Safawidów (1502-1736) nazywany jest złotym wiekiem perskich dywanów. Pierwsi szachowie tej dynastii zlecali tkanie dywanów do pałaców i meczetów, do dnia dzisiejszego zachowały się dwa z czasów szacha Tahmaspa I (1524-1576) tzw. ardabile. Za czasów szacha Abbasa I (1587-1629) założono wiele królewskich manufaktur w nowej stolicy Persji – Isfahanie. W tym okresie najbardziej liczącymi się ośrodkami tkackimi był Kaszan i sam Isfahan. Gdy szach wyposażył wszystkie gmachy państwowe, meczety i pałace, obdarowywał kobiercami przybywających do niego z wizytą europejskich dostojników i ambasadorów. Z tego okresu pochodzą kobierce zwane „polonaise” z fabryk Isfahanu i Kaszanu, przetykane nićmi złotymi i srebrnymi, które zachowały się w Polsce i przez wiele lat były uważane za produkt krajowy.

Gdy w 1629 roku zmarł szach Abbas, Złoty Wiek kobiernictwa zaczął się chylić ku upadkowi; jego następcy nie wykazywali już takiego entuzjazmu w stosunku do dywanów i manufaktur, a królewski patronat został cofnięty. Kraj został następnie wyniszczony przez liczne wojny (z Osmanami i Afganami), a niepotrzebni, w tak trudnych czasach, artyści, rozproszyli się.

W XVIII i XIX wieku oficjalna produkcja dworska praktycznie nie istniała, mimo tego wśród nomadów tkactwo wciąż zajmowało ważne miejsce. Jednak kobierce były tkane jedynie na własne potrzeby plemienne. W wyniku ciągłych walk z Turcją osmańską, ważny ośrodek tkacki – Tabriz, przechodził wciąż z rąk do rąk, a jego rola osłabła, na rzecz Kazwinu i Isfahanu. Odrodzenie przemysłu kobierniczego nastąpiło w drugiej połowie XIX wieku, gdy Persowie zajmujący się sprzedażą starych dywanów zauważyli, że w Europie i Ameryce Północnej zapotrzebowanie na nie jest o wiele większe niż ilość posiadanych egzemplarzy. Kupcy ci zamawiali więc nowe krosna i budowali pracownie, początkowo w Tabrizie, a następnie ożywienie objęło całą Persję. Zaczęto stosować zarówno stare jak i nowe wzory. Zainteresowanie rzemiosłem kobierniczym przeniosło się także do Turcji i Indii. Niestety, gdy rynek się ustabilizował, początkowo wysokie standardy podupadły.

W 1941 roku, szach Mohammad Reza Pahlawi przejął władzę w Iranie. Miał on wiele ambitnych planów wprowadzenia kraju do grona państw najbardziej rozwiniętych. W ramach realizacji tego zamysłu, Iran rozwijał się właściwie w każdej dziedzinie, dotyczyło to także kobiernictwa. Istniejąca od 1936 r. państwowa agencja Iran Carpet Company została dofinansowana i unowocześniona, by zapewnić wysoką jakość produkowanych dywanów. Iran dysponuje własnymi surowcami produkcyjnymi i kontynuując tradycyjne rzemiosło, eksportuje dywany na cały świat. Na dzień dzisiejszy tkactwo warsztatowe dominuje, jednak drobne pracownie wiejskie i z małych miast także się dynamicznie rozwijają.

Stare perskie przysłowie mówi : Nie kupuj nigdy konia ani dywanu podczas bezksiężycowej nocy”. To bardzo ważna wskazówka dla każdego, kto chciałby zakupić perski kobierzec, a także dla kogoś, kto ogląda dywany na różnego rodzaju wystawach. Tkanina zawieszona na ścianie robi całkiem inne wrażenie niż ułożona na podłodze. Dobrze zawieszony i oświetlony kobierzec może zachwycać, a umieszczony w ciemnym kącie – wydaje się szary i bezbarwny.

Dywan 2,5 m kwadratowego – cena takiego dywanu – ok.300 $

Kobierce, między innymi perskie, można obejrzeć m.in.:

• w Zamku Królewskim w Warszawie,
• w Zamku Królewskim na Wawelu,
• w Muzeum Tatrzańskim w Zakopanem
• w Metropolitan Museum of Art w Nowym Jorku,
• w Muzeum Sztuki Turcji i Islamu w Stambule,
• w Victoria & Albert Museum w Londynie,
• najstarszy zachowany dywan – Pazaryk – znajduje się w Ermitażu w Petersburgu

o autorce: Absolwentka filologii orientalnej (iranistyka) o specjalności językoznawstwo na Uniwersytecie Jagiellońskim. Obecnie doktorantka na Wydziale Orientalistycznym Uniwersytetu Warszawskiego o specjalizacji przekładoznawstwo. Współautorka „Współczesnego słownika persko-polskiego” i redaktorka „Małej antologii literatury perskiej”. Redaktor serwisów: www.afganistan.waw.pl oraz www.iran.kraków.pl Tłumacz prasowy z języka perskiego, dari i paszto.