OUTREMER  umownie oznaczało ziemie na Bliskim Wschodzie, znajdujące się pod panowaniem łacinników w czasie wypraw krzyżowych w latach 1099-1291. W skład Outremer (z franc. „Zamorze”) wchodziły Królestwo Jerozolimy, Księstwo Antiochii, Hrabstwo Trypolisu i Hrabstwo Edessy.

 

Mapa 1. Królestwo Jerozolimy, Księstwo Antiochii, Hrabstwo Trypolisu i Hrabstwo Edessy.

Zdobywców tych ziem w czasie wypraw krzyżowych nazywano zazwyczaj Frankami, bowiem przeważali przybysze z Francji, ale liczne grupy pochodziły także z Niemiec, regionów normandzkich, czy innych ziem w Europie. Z większym, czy mniejszym powodzeniem Frankowie koegzystowali w tym czasie z tymi społecznościami, szczególnie lokalnymi chrześcijanami syryjskimi, Żydami, czy czasem lokalnymi plemionami muzułmańskimi (np. Beduini w Transjordanii). Jakkolwiek oceniać wpływ, jaki pozostawili na tych ziemiach, czy to pozytywny, czy negatywny, jest to wpływ, którego trudno ukryć nawet do tej pory. Jego pozostałością są choćby fortece i zamki krzyżowców, jak choćby Krak de Chevaliers, Belvoir, Kerak, Château Pèlerin, Montfort.

 

W drugiej części tego opisu zwrócono uwagę na Kerak i zamek z epoki krzyżowców. Obecnie to dość niewielkie miasto w Jordanii, liczące około 22 tys. (dane dość stare z 2003 roku). Miasto kilkakrotnie wzmiankowane w Biblii, nazywano Kir-Charaszet, Kir-Moab, czy Kir-Cheres.

Prorok Izajasz (15, 1-2) tak wspomina o tych miejscach w Elegii nad Moabem: „Wyrok na Moab; o tak, w nocy spustoszone, Kir-Moab zginęło! Córa Dibonu wstąpiła na wyżyny, by płakać; nad Nebo i Medebą Moab lamentuje. Ostrzyżona każda jego głowa, każda broda zgolona”. Koniec cytatu, a dla przypomnienia prorok Izajasz żył w latach 765-701 pne. Podobnie mogło to wyglądać 1900 lat później, kiedy krzyżowcy po  bitwie pod Hittin w 1187 roku  utracili twierdzę w Kerak na rzecz muzułmanów pod wodzą Saladyna. Jak to już jednak wielokrotnie w historii bywało płacz jednych zwiastował radość drugich. Muzułmanie dzięki wygranej w bitwie pod Hittin, zdobyli na powrót Jerozolimę po 88 latach, którą utracili w 1099 roku.

Zanim powrócimy jeszcze do sprawy zamku w Kerak wypada odnieść się do historycznego kontekstu tych czasów, kiedy Outremer istniało. A czasy to były burzliwe i dynamiczne. Na pierwszej  mapie z roku 1135 można dostrzec śmiałe postępy ludów o rodowodzie tureckim, które zazwyczaj też przyjmowały islam, ale podważyli, a potem prawie doszczętnie zniszczyli władzę Arabów na tych terenach. W 1258 roku Mongołowie (podobnie lud pochodzenia tureckiego) pod wodzą Hulagu-chana zdobyli Bagdad, ówczesną stolicę Kalifatu Abbasydzkiego (750-1258). Arabowie nie zdołali już nigdy potem odzyskać dawnej potęgi, ani swojego kalifatu, choć religia, której dali początek przetrwała i nadal się rozwija. Jako ciekawostkę można podać także fakt, iż matka i jedna z żon Hulagu-chana, a także wielu dość znacznych dostojników w jego armii było chrześcijanami, wyznawania nestoriańskiego. Nie wpłynęło to jednak zasadniczo na późniejszy los chrześcijaństwa na terenach Bliskiego Wschodu. Tym niemniej arabski Kalifat Abbasydzki upadł wcześniej, aniżeli Outremer.

 

Oczywiście Mongołowie nie byli jedynym ludem pochodzenia tureckiego, które pojawiły się na Bliskim Wschodzie. Tym innym ludem byli choćby Turcy Seldżuccy, którzy przejęli władzę w Syrii i Palestynie w XI wieku, wspomagając raczej nie intencjonalnie  Abbasydów, którzy w tym czasie rywalizowali z arabskim Kalifatem Fatymidów, ale o orientacji szyickiej. Fatymidzi z Egiptu około roku 1059 zagrozili nawet pozycji Abbasydów w samym Bagdadzie. W dużym uproszczeniu można nawet zasugerować tezę, iż rywalizacja sannicko-szyicka wśród samych Arabów doprowadziła do upadku ich potęgi. Jeśli w XI wieku Turcy Seldżuccy uratowali jeszcze Abbasydów, to już Mongołowie przynieśli im kompletne zniszczenie. Później kurdyjski przywódca Saladyn obalił dynastię Fatymidów w Egipcie w 1171 roku, przywracając sunnicki islam. Przy tym należy podkreślić, iż w tamtych czasach narodowość nie odgrywała większego znaczenia (jak choćby w XIX wieku), a liczyły się przede wszystkim związki plemienne, rodowe i wyznawana religia. Terytorialnie największym organizmem państwowym islamu był arabski Kalifat Ummjadów ze stolicą w Damaszku (661-750). W tym czasie silną pozycję zajmowało jeszcze Cesarstwo Wschodnio – Rzymskie, znane jako Bizancjum ze stolicą w Konstantynopolu, co widać na poniższej mapie.

 

Zdaniem historyka Pawła Łepkowskiego krucjaty „były odpowiedzią na haniebne rządy Al-Hakima Bi-Amr Allaha (Mędrzec z rozkazu Boga), trzeciego kalifa z dynastii Fatymidów”, który rozpoczął w 1003 roku prześladowania chrześcijan i Żydów. Jak przypomina tenże historyk matka Al-Hakima była grekokatoliczką, a bracia patriarchami Aleksandii i Jerozolimy, czyli obok Rzymu, Konstantynopola, Antiochii przedstawiciele dwóch najważniejszych kościołów chrześcijańskich. Schizma wschodnia (podział na katolicyzm i prawosławie), nastąpiła dopiero w 1054 roku. Nie była to jednak pierwsza ważna schizma w łonie chrześcijaństwa.

Jak widać w przeciwieństwie do mongolskiego władcy Hulagu-chana, tenże kalif Al-Hakim nie pałał sympatią do chrześcijan, nie pomny wyznawanej wiary swojej matki, nakazał nawet w 1009 roku zburzenie Bazyliki Grobu Pańskiego w Jerozolimie. Zdaniem niektórych kronikarzy muzułmańskich Hulagu-chan wręcz przeciwnie pomny na swoje otoczenie nestoriańskie (jego matka była choćby nestorianką) miał pałać nienawiścią do muzułmanów i stąd jego decyzja o zniszczeniu Bagdadu. Samej Palestyny Hulagu-chan jednak nie podbił.

Nestorianie tworzyli swoje wspólnoty na Bliskim Wschodzie i w Azji, a doktrynę jej założyciela Nestoriusza, patriarchy Konstantynopola po soborze efeskim w 431 roku,  traktowano na Zachodzie od samego początku jako herezję. Jak się jednak ocenia wpływy nestorianizmu były silniejsze na Dalekim Wschodzie, choćby w Japonii, czy Mongolii, jak nigdy później w historii misyjnej Kościoła. W ocenie prof. Krzysztofa Kościelniaka jednym z nauczycieli proroka Mahometa miał być też mnich nestoriański. Pokazuje to znaczny, a nawet ogromny wpływ nestorianizmu na dzieje chrześcijaństwa i religii w ogóle, niestety informacje te są często przemilczane w oficjalnej historiografii.

W momencie kiedy papież Urban II ogłosił hasło „świętej wojny” na synodzie w Clermont 27 listopada 1095 roku w Palestynie władzę sprawowali już Turcy Seldżuccy. W 1079 roku udało im się opanować Palestynę w miejsce Fatymidów. W latach 1072-1092 sułtanem Wielkich Seldżuków był Melikszah I. W tym czasie zabroniono m.in. wstępu do Jerozolimy chrześcijanom wszystkich wyznań, prześladowano też Żydów.

Sam Urban II zmarł dwa tygodnie po zdobyciu Jerozolimy przez krzyżowców 15 lipca 1099 roku, tym niemniej wiadomość o tym nie dotarła już do papieża. Dla przypomnienia bitwa pod Grunwaldem miała miejsce w tym samym dniu 15 lipca, zakończona zwycięstwem wojsk polsko-litewskich i ruskich nad Krzyżakami w 1410 roku. Sam papież Urban II został beatyfikowany 14 lipca 1881 przez papieża Leona XIII. Pozycja Urbana II też nie zawsze była łatwa, szczególnie w czasie rządów antypapieża Klemensa i interwencji Henryka IV, został zmuszony czasowo schronić się u Normanów.

Notabene wydaje się, iż rycerstwo normandzie z Włoch, północnej Francji (Normandia) i Anglii mogło stanowić ważny trzon wojsk w wojnach krzyżowych „Franków”, szczególnie w czasie I i III wyprawy krzyżowej. Na poniższej mapie zaznaczono wpływy Normanów w XII wieku w Europie. U progu XII wieku czołowe arcybiskupstwo w Skandynawii mieściło się w Lund, a w nim znajdowała się katedra Najświętszej Maryi Panny i św. Wawrzyńca. To tutaj od XIII do XV wieku odbywały się koronacje królów duńskich. Po Reformacji Lund straciło na znaczeniu, a po roku 1658 po wojnach Danii ze Szwecją region Skanii wraz z Lund został przyłączony do Szwecji.

 

W ramach przypomnienia oblężenie Jasnej Góry w Częstochowie przez Szwedów miało miejsce w dniach 18 listopada – 27 grudnia 1655 roku. Historia potrafi być przewrotna. Z kolei w Prusach Albrecht Hohezollern zsekularyzował zakon krzyżacki, złożył hołd polskiemu królowi Zygmuntowi Staremu w 1525 roku i jako pierwszy władca stanął na czele protestanckiego, luterańskiego państwa.

Dziwnym trafem Reformacja rozwijała się szczególnie dobrze na terenach normandzkich i im pochodnym, aczkolwiek Max Weber w dziele „Etyka protestancka, a duch kapitalizmu”, skłonny jest upatrywać przyczyn w rozwoju Reformacji w specyficznych uwarunkowaniach społeczno-gospodarczych na terenach Niemiec, to jednak trudno też odrzucić jakichś bliżej nie określonych przyczyn o charakterze mistycznym. Struktury zakonne w Europie powoli stawały się przeżytkiem w Europie, jak choćby państwo krzyżackie, a inni kiedyś wierni papieżowi i ideałom krucjat stali się niewygodni, jak choćby Zakon Ubogich Rycerzy Chrystusa i Świątyni Salomona, czyli templariusze. Wielu z tych rycerzy spłonęło na stosie, jak choćby ostatni mistrz zakonu templariuszy Jacques de Molay w 1314 w Paryżu. Los templariuszy o tyle zaskakujący, że został oparty o regułę cysterską św. Bernarda z Clairvaux (1090-1153), micha, opata tegoż klasztoru Clairvaux we Francji, doktora Kościoła, szarej duchowej eminencji Kościoła w XII wieku, jednej z bardziej rozpoznawalnych i szanowanych postaci w dziejach Kościoła katolickiego.

Wracając do samego początku krucjat oddźwięk społeczny w Europie był dość szybki na to papieskie wezwanie, choć poszczególne inicjatywy zapisały się zarówno pomyślnie, jak i negatywnie w dziejach Zachodu. Karen Armstrong w swojej książce „Jerozolima. Miasto trzech religii”, opisuje wrażenia bizantyjskiej księżniczki Anny Komneny, której w 1096 roku zdało się, iż „cały Zachód i ziemie leżące za Morzem Adriatyckim aż do Słupów Herkulesa – cały ten obszar porzuca swe dotychczasowe siedlisko i z całym dobytkiem niczym lawa wpływa do Azji”. Wydarzenia te mogły mieć zdumiewający wydźwięk, jakkolwiek oceniać poszczególne etapy i fazy krucjat można było dostrzec żarliwość religijną, chęć pomocy chrześcijanom, choć z dzisiejszego punktu widzenia niektóre jej przejawy mogą już być mniej zrozumiałe. Przykładem tego jest choćby organizacja krucjaty dziecięcej w 1212 roku. Tym niemniej przesłanki, czy też same pobudki zorganizowania krucjat wydają się być dobre jeśli podniesiona została chęć obrony chrześcijaństwa, udzielenia pomocy słabszym i prześladowanym.

W dziejach krucjat nie zabrakło jednak niestety też typowych negatywnych jej przejawów. Jak przypomina Krzysztof Jóźwiak krucjacie ludowej w roku 1096 roku towarzyszyły już pogromy ludności żydowskiej, poza tym „przelano morze krwi (głównie chrześcijańskiej), zniszczono wiele miast i wsi oraz skompromitowano samą ideę wypraw krzyżowych, zanim na dobre się rozpoczęły”. Podobnie negatywnie zapisała się w powszechnej opinii IV Krucjata, kiedy w 1204 roku zdobyto i złupiono Konstantynopol.

Z punktu widzenia celów krucjatowych, obrony Ziemi Świętej złupienie Konstantynopola, czy też pogromy innowierców mogły być haniebnym wydarzeniem. Ostateczny los Konstantynopola został przypieczętowany w 1453 roku, kiedy to Turcy Osmańscy zajęli miasto, a Cesarstwo Bizantyjskie przestało istnieć. Wtedy też droga do Europy stanęła dla Turków otwarta. Tym niemniej upadek Bizancjum był długim procesem, a jednym z symboli postępującego kryzysu była już bitwa pod Manzikertem w 1071 roku koło jeziora Wan we wschodniej Turcji, a więc jeszcze przed rozpoczęciem krucjat. W ogarniętym kryzysem imperium istniały też silne tarcia wewnętrzne, a przy tym państwo Wielkich Seldżuków błyskawicznie pozyskiwało tereny w tym czasie. Pomimo tego, że Turcy wypuścili cesarza Romana Diogenesa z niewoli po bitwie pod Manzikertem, to jednak kryzys wewnętrzny wespół z czynnikami militarnymi sprawił, że już kilka lat po tej bitwie Bizancjum przestało kontrolować faktycznie Anatolię. Chrześcijaństwo nie tylko na Bliskim Wschodzie, ale w samym cesarstwie wschodnim było zagrożone. Papież Urban II mógł uwzględniać podobnie ten czynnik w ówczesnej geopolitycznej wschodniej szachownicy.

Z uwagi na słabnięcie Cesarstwa Bizantyjskiego na Bliskim Wschodzie krzyżowcy mogli wypełniać tę lukę w postaci erozji utraty wpływów geopolitycznych Konstantynopola w tej części świata. Po ukształtowaniu się Outremer, zdobyciu Jerozolimy i okolicznych ziem istniały także plany zdobycia Damaszku. Przynajmniej w pierwszej połowie XII wieku krzyżowcy potrafili wygrywać też ważne bitwy, jak pod Azaz koło Aleppo, kiedy Łacinnicy wygrali bitwę z Turkami Seldżuckimi w 1125 roku. W tym czasie trwała też ekspansja Franków na terenach Transjordanii. W 1115 roku Frankowie założyli warownię Krak de Monreal (po arabsku Asz-Szaubak), a w 1142 roku w Krak de Moab.

W tym czasie na dawnych zarubieżach Cesarstwa Bizantyjskiego u podnóża gór Kaukazu Gruzini pokonali w bitwie pod Didgori w 1121 roku Turków Seldżuckich, zapoczątkowując gruziński „złoty wiek”. Do tej pory na pamiątkę tego zwycięstwa Gruzini obchodzą Dzień Didgori.

Nie jest wykluczone, iż łacińska obecność w Ziemi Świętej posiadała też jakiś pośredni wpływ na gruzińskie sukcesy gdzieś setki kilometrów dalej na wschód koło Tbilisi. Poza tym przypomnienie sobie o dawnej spuściźnie Greków i Rzymian na Wschodzie poszerzało horyzont myślowy ówczesnych Europejczyków, przykład choćby św. Alberta Wielkiego, który wplatał myśli greckiego Arystotelesa, czy perskiego Awicenny do filozofii katolickiej. Wyprawy krzyżowe poprzez swój rozmach, stanowiły także jakby krok milowy do przyszłych odkryć geograficznych.

 

KERAK

Z punktu widzenia Zachodu okresem najciekawszym w historii Kerak będzie chyba czas wypraw krzyżowych, szczególnie po powstaniu twierdzy Krak de Moab w roku 1142. Jak podaje historyk z Western Uniwersity w Kanadzie assistant professor Michael Fulton po przejęciu Kerak przez Mameluków w 1263 roku następowała stopniowa marginalizacja tego miejsca, a szczególnie się to uwidoczniło w czasach osmańskich po roku 1516.

W czasach Bizancjum od V wieku tereny Zajordania były dość silnie powiązane z terenem całej Palestyny i Syrii, co więcej osadnictwo na tych terenach rozwijało się bardziej znacząco, aniżeli w późniejszym okresie muzułmańskim po przegranej bitwie pod Mu`ta w 629 roku, stoczonej na południe od Kerak. Po roku 982 na krótki czas władzę w Kerak przejęli Fatymidzi, okresowo do czasu Franków rządzili także lokalni Arabowie, czy Turcy Seldżuccy. W opinii zachodnich historyków w czasie rządów Bizancjum od połowy 5 wieku do 629 roku region Transjordanii przeżywał swój „złoty wiek”, co szczególnie jest widoczne na stanowiskach archeologicznych w Madabie i Umm ar-Rasas (Mefaat). Kerak jest wzmiankowany na mozaikowej mapie w kościele św. Jerzego w Madabie, czy w bizantyjskim kościele św. Szczepana w Umm ar-Rasas (arab. Matka Ołowiu). Madaba (biblijna Medeba) znajduje się 115 km drogi na północ od Kerak.

Znaczenie tych ziem znalazło także odzwierciedlenie  w rozbudowie sieci Kościoła na tych terenach, poza tym w Kerak i okolicach mogły działać silne grupy ruchu monastycznego. Jak przypomina Michael Fulton „w połowie 5 wieku biskup Jerozolimy uzyskał status Patriarchy (w tym podległe  arcybiskupstwa w Cezarei, Scytopolis i Petrze w Wadi Musa).  Kerak stał się częścią Palestina Tertia. Arcybiskup rezydował w Petrze, a biskup w Kerak otrzymał diecezję w 536 roku”[i].

Wzmianki dotyczące Kerak na przestrzeni wieków można śledzić m.in. dzięki obecności znanych gości, pielgrzymów w tym miejscu, bowiem sam Kerak leżał na przebiegu szlaków karawan. Ciekawy opis takich gości, a tym samym wzmianek o Kerak zaprezentował wspomniany Michael Fulton w książce pt: „Crusader Castle: The Desert Fortress of Kerak”.

Najważniejszym przedstawicielem Franków w Kerak zdawał się być Reynald de Chatillon, książę Antiochii z lat 1153-1160. Po ślubie ze Stefanią de Milly został współdziedzicem Keraku w 1175 do 1187 roku. Co ciekawe wcześniej przez 15 lat przebywał w muzułmańskiej niewoli. Po przegranej bitwie pod Hittin został osobiście ścięty mieczem przez Saladyna. Przez kronikarzy zapamiętany raczej jako gwałtownik, zwolennik krwawego rozprawienia się z muzułmanami, wcześniej zaangażowany w próbę odebrania Cypru Bizancjum, a przy okazji torturowanie łacińskiego patriarchy Antiochii Aimerego z Limoges. 

Wcześniejszym dziedzicem Kerak (od 1161 roku) był Philip de Milly, późniejszy wielki mistrz zakonu templariuszy w latach 1169-71. Phillip miał trzy córki Renier, Helenę i Stefanię, a która to wspominana była właśnie żoną Reynalda, późniejszego dziedzica Kerak i całej Zajordanii. Z kolei pierwszym dziedzicem Kerak od roku 1142 do swojej śmierci w 1149 roku był Paganus Pincerna (Pagan the Butler), kamerdyner króla jerozolimskiego Baldwina II w roku 1120. Jak podaje Michael Fulton Paganus i Phillip mogli posiadać wspólne więzy rodzinnie, a sam Filip „mógł pochodzić z rodziny normandzkiej, bądź Piscardów”.

Z punktu widzenia muzułmanów, ale nie tylko najważniejszą personą, związaną z Kerak był sam Saladyn (1138-1193),  inaczej Salah ad-Din (arab. „Dobro Wiary”), sułtan, założyciel nowej sunnickiej dynastii muzułmańskiej i zdobywca Jerozolimy, którego pomnik możemy dziś zobaczyć w centrum Kerak. W opinii historiografów Saladyn był honorowym władcą i często był skłonny darować życie swym wrogom, jak regentowi, królowi jerozolimskiemu Rajmundowi III z Trypolisu, a garnizonowi, który bronił Kerak do 1188 roku darował nawet wolność. Wedle przekazów rezydując jeszcze w Damaszku w latach sześćdziesiątych, będąc poddanym Nur ad-Dina, początkowo dość niechętnie chciał angażować się w sprawy egipskie, gdzie później faktycznie narodziła się jego potęga. Jeden z bardziej współczesnych biografów Saladyna, brytyjski historyk i archeolog prof. Stanley Lane-Poole z Trinity College w Dublinie miał przywołać taki wewnętrzny głos w chwili wahania Saladyna, który miał usłyszeć: „Jeśli coś kochasz, to jest złe dla ciebie, jeśli coś nienawidzisz, to jest dobre dla ciebie, Ty tego nie wiesz, ale Allah to wie”. Prof. Lane-Poole jest autorem książki pt: „Saladin and the Fall of the Kingdom of Jerusalem”, wydanej w 1903 roku.

Jak już wspominano w czasie panowania muzułmańskiego Kerak nie odgrywało jakiejś zasadniczej roli, szczególnie w czasach Osmanów. Dopiero w okresie mandatowym po I wojnie światowej, czy po pojawieniu się państwa Izrael rola Zajordanu, w tym Kerak mogła wzrosnąć. W historii Kerak ciekawe wydają się być wzmianki dotyczące obecności pielgrzymów, czy podróżników na przestrzeni wieków. Ciekawego zastawienia znanych osób przemierzających Kerak dostarczył wspominany już assistant professor Michael Fulton. Podobno okolice Kerak miały być na stałe zamieszkiwane przez ludność już w 1 tysiącleciu pne, początkowo będąc w składzie Królestwa Moabu, a później w ramach Państwa Nabatejczyków w 2 wieku pne. Powstała wtedy droga tzw „Kings Highway”, rozbudowana przez Rzymian w 1-2 wieku ne, stanowiła główny szlak komunikacyjny z północy na południe na tych terenach. Po tej drodze przemierzały później arabskie karawany handlowe, czy pielgrzymki do Mekki, a zbudowany zamek w Kerak w 1142 roku usytuowany był powyżej przy tej arterii.

W 1326 roku w czasie jednej ze swoich licznych podróży przemierzał te terytoria sławny podróżnik z Maghrebu Muhammad ibn Battuta, jadąc z Damaszku na pielgrzymkę hajj do Mekki. Wzmiankę o pobycie w Kerak zamieścił także w swoim wiekopomnym dziele „Osobliwości miast i dziwy podróży”.

Z zachodnich pielgrzymów z tego okresu wspomniano Thietmara, który podróżował na Synaj przez Transjordanię w 1218 roku.

W XIX wieku zapiski w sprawie Kerak i sąsiednich ziem pojawiają się głównie ze strony zachodnich eksploratorów, podróżników, którzy przemierzają te ziemie, czy podobnie pielgrzymów. Na początku XIX wieku można do nich zaliczyć niemieckiego badacza Ulricha Jaspera Seetzena, czy szwajcarskiego podróżnika Johna Lewisa Burckhardta. Pierwszy z nich spędził wiosną 1806 roku w Kerak około 10 dni, a drugi  około 20 dni, kiedy podróżował w 1812 roku z Aleppo do Kairu w imieniu English African Association[ii]. W czasie swojej długiej podróży odwiedził m.in. starożytną Palmirę, Damaszek, ruiny Petry w Transjordanii. W przypadku Petry, położonej około 150-180 km na południe od Kerak jej ruiny zostały niejako ponownie odkryte dla Europy od czasów wypraw krzyżowych. Z kolei Asz-Szaubak (ruiny zamku w Montreal) znajduje się około 30 km na północ od Petry. Z ciekawostek biblijnych warto nadmienić, iż w górach otaczających Petrę pochowano proroka Aarona, brata Mojżesza[iii].

W połowie wieku XIX w Kerak pojawili się krótko Anglik Sir Henry Layard (1840), amerykański naukowiec William F. Lynch (1848), czy francuski badacz starożytności Felicien de Saulcy (1851)[iv].

W drugiej połowie XIX wieku do listy osób odwiedzających Kerak można dodać: architekta Christophe Maussa i dyplomatę Henry Sauvaira (1866), misjonarza i badacza biblijnego Frederika Kleina (1868), naturalistę Henry Bakera Tristrama, pisarza i poszukiwacza przygód Charlesa Doughty (1876), podróżnika Johna Gray Hilla i jego żonę Karolinę (1890), amerykańskiego archeologa, pochodzenia libańskiego Fredericka Jones Blissa (1895) z Palestine Exploration Fund (PEF), angielskiego księdza i historyka kościołów wschodnich Theodore Edwarda Dowlinga (1896), czy czeskiego podróżnika Aloisa Musila (1896)[v].

Do tej listy możemy jeszcze doliczyć francuskiego duchownego z Jerozolimy Marie-Joseph Lagrange, który odwiedził Kerak w 1896 roku w drodze do Petry, czy szwajcarskiego teologa Luciena Gautiera, który podróżował na tym terenie w 1899 roku. W wielu przypadkach Kerak był tylko stacją w drodze do Petry, czy też w czasie pielgrzymki do Mekki hajj. W przypadku hajj tak było w przypadku Charlesa Doughty, który podróżował z Damaszku[vi]. Odnośnie architekta Christophe Maussa i dyplomaty Henry Sauvaira była to pierwsza ekspedycja celem zbadania zamku w Kerak i Montreal z roku 1866.

W XX wieku odnośnie Kerak znaczące okazały się wyprawy badawcze, w tym francuskiego badacza starożytności Paula Deschampsa i architekta Francois Anus z 1929 roku. W pracy P. Deschampsa poświęconej łacińskim twierdzom w Królestwie Jerozolimy z 1939 roku pt. „Les Chateau des Croises en Terre-Sainte” w tomie 2 znalazł się także opis twierdzy w Kerak. Z innych ciekawych przedsięwzięć naukowych, dotyczących Kerak to praca doktorska Petera Gubsera z 1973 roku pt. „Politics and Change In al-Karak, Jordan”, czy phd Eugene Rogan[vii] pt. “Frontiers of the State In the Late Ottoman Empire”.

W XXI wieku ważną okazała się praca phd Marcusa Milwrighta[viii] pt. „Fortress of the Raven. Karak In the Middle Islamic Period 1100-1650” z 2008 roku, czy wspomniana już wcześniej praca Michaela Fultona pt. „Crusader Castle: The Desert Fortress of Kerak”.

Powracając do historii Kerak i okolicznych ziem warto przypomnieć, iż stanowiły one tereny biblijnego Królestwa Moabu w 1 tysiącleciu pne, choć ślady bytności ludzkiej zdają się występować znacznie wcześniej, a zdaniem niektórych archeologów nawet 4 tysięcy lat pne[ix]. Źródła historyczne wskazują, iż warunki do uprawy ziemi mogły być wtedy znacznie lepsze. Jeszcze John Lewis Burckhardt na początku 19 wieku wspominał, iż północne obrzeża miasta były całkiem płodne, a inny podróżnik wymieniał rosnące figi, granaty, oliwki i warzywa[x].

Obecne miasto Kerak znajduje się na wysokości 930 m npm, znajdując się po zachodniej stronie płaskowyżu Ard al-Kerak, oddzielającego tereny niżej położone Balqa na północy i Edom na południu (poprzez doliny Wadi al Mujib i Wadi al-Hasa). Z kolei po zachodniej stronie usytuowane są niedaleko tereny depresyjne Morza Martwego 438 m ppm, a na wschodzie tereny stopniową przechodzą w Pustynię Syryjską. Ciekawa tradycja wiąże się z samym Morzem Martwym, które nazywane jako Cuchnące, Diabelskie, czy Asfaltowe, określano też Morzem Lota, czy też Morzem Sodomy. Mogła wypływać z tego wiara, iż na dnie leżą ruiny tych miast, na które Jahwe miał zesłać straszliwą karę. Uratował się z tej pożogi Lot wraz z rodziną, lecz jego żona na skutek okazanego nieposłuszeństwa została zamieniona w słup soli.

W czasach bardziej współczesnych trzęsienie ziemi nawiedziło Palestynę w roku 1068, a w 1170 roku[xi] epicentrum trzęsienia ziemi było w północnej Syrii. Ocenia się, iż w tym pierwszym przypadku Kerak też mógł ucierpieć.

W przypadku powstania twierdzy w Kerak datuje się to wydarzenie na rok 1142, kiedy lord Paganus Pincerna przeniósł swoją siedzibę z Montrealu (obecnie Asz-Szaubak) do Kerak. Znamienne jest to, iż dokładnie w tym samym roku poświęcono Świątynię Pańską w Jerozolimie, która była przekształconą na użytek łaciński i chrześcijański Kopułą na Skale[xii]. Prace renowacyjne trwały od 1115 roku, a już na początku tych prac na szczycie Kopuły na Skale umieszczono krzyż. Według tradycji w tym miejscu miała stać starożytna Świątynia Salomona i Heroda. W Europie w podobnym czasie św biskup Malachiasz wyruszył w podróż z Irlandii do Rzymu w latach 1139-1141. Według legendy w momencie zobaczenia  Świętego Miasta miał doznać wizji przyszłych 111 papieży aż do dnia Sądu Ostatecznego.

Strategiczne znaczenie drogi z Syrii poprzez Kerak do wybrzeży Morza Czerwonego mogli doceniać sami Rzymianie, Arabowie, a później także krzyżowcy. Kiedy w epoce wojen krzyżowych rola Saladyna wzrastała, a wraz z nim znaczenie sojuszu egipsko-syryjskiego, rosło też strategiczne znaczenie twierdzy w Kerak. Nieprzypadkowo Kerak został przejęty przez muzułmanów w podobnym czasie, co Jerozolima, będąca stolicą Królestwa Łacinników.

POBIERZ PLIK PDF

 

BIBLIOGRAFIA:

Michael Fulton, Crusader Castle: The Desert Fortress of Kerak, Pen and Sword Military, 2024.

Stanley Lane-Poole, Saladyn Wielki i upadek Jerozolimy, Warszawa 2006.

Vittorangelo Croce, Tajemnice templariuszy i upadek Królestwa Jerozolimy,

Red. Nacz. Paweł Łepkowski, Zakony rycerskie i wyprawy krzyżowe, Historia.rp.pl, Nr 3/2024.

Aube Pierre, Św. Bernard z Clairvaux, Legimi.

Karen Armstrong., Jerozolima. Miasto trzech religii, Warszawa 2000.

Cytat z Księgi Izajasza, Biblia Tysiąclecia, Wydawnictwo Pallottinum, Poznań-Warszawa 1980.

Katarzyna Balwińska, Czarna legenda krucjat, NaszAbramow.pl

Katarzyna Matóg, Od castrum do zamku. Twierdze krzyżowców w średniowiecznej Palestynie, Histmag.org, BliskiWschod.pl

Krzysztof Kościelniak, XX wieków chrześcijaństwa w kulturze arabskiej, t. 1: Arabia starożytna. Chrześcijaństwo w Arabii do Mahometa († 632), Kraków 2000.

Krzysztof Jóźwiak, Krucjata ludowa [w:] Zakony rycerskie i wyprawy krzyżowe, Historia.rp.pl, Nr 3/2024.

Muhammad ibn Battuta, Osobliwości miast i dziwy podróży.

 

PRZYPISY:

[i] Michael Fulton, Crusader Castle: The Desert Fortress of Kerak, Pen and Sword Military, 2024, s. 11.

 

[ii] Michael Fulton, Crusader Castle: The Desert Fortress of Kerak, Pen and Sword Military, 2024, s. 4.

[iii] Petra. Skalne miasto, https://www.youtube.com/robermaan

[iv] Op. Cit., s. 4.

[v] Op. Cit. S. 4-5.

[vi] Op. Cit. S. 4-5.

[vii] Prof. Eugene Rogan, https://en.wikipedia.org/wiki/Eugene_Rogan

[viii] Prof. Marcus Milwright, https://agakhanmuseum.org/bio/marcus-milwright/

[ix] Michael Fulton, Crusader Castle: The Desert Fortress of Kerak, Pen and Sword Military, 2024, s. 10.

[x] Op. Cit., s. 10.

[xi] Dokładna data to 29.06.1170, op. cit. S. 39.

[xii] Karen Armstrong., Jerozolima. Miasto trzech religii, Warszawa 2000, s. 329-330.

 

Autor artykułu: Marcin Pietrzyk