{"id":1042,"date":"2015-11-29T11:22:29","date_gmt":"2015-11-29T11:22:29","guid":{"rendered":"http:\/\/emiddle-east.com\/?page_id=1042"},"modified":"2015-11-29T11:31:35","modified_gmt":"2015-11-29T11:31:35","slug":"stolice-persji","status":"publish","type":"page","link":"https:\/\/emiddle-east.com\/keme-12009\/stolice-persji\/","title":{"rendered":"STOLICE PERSJI"},"content":{"rendered":"

 <\/p>\n

Wpisa\u0142: Katarzyna Javaheri
\nStolice Persji<\/p>\n

Stolica to g\u0142\u00f3wne miasto pa\u0144stwa, to siedziba w\u0142adz i najcz\u0119\u015bciej najwi\u0119ksze skupisko ludzi oraz kulturalne centrum kraju. Od samego pocz\u0105tku istnienia zorganizowanych jednostek, tworz\u0105cych pierwowzory p\u00f3\u017aniejszych i wsp\u00f3\u0142czesnych nam pa\u0144stw, stolice pe\u0142ni\u0142y bardzo wa\u017cn\u0105 je\u015bli nie kluczow\u0105 rol\u0119 \u2013 rol\u0119 siedziby w\u0142adcy i otaczaj\u0105cego go dworu, ukazywa\u0142y jego \u015bwietno\u015b\u0107 i pot\u0119g\u0119. Poprzez monumentalne budowle, kt\u00f3re dzi\u015b zaliczamy do \u015bwiatowego dziedzictwa, staro\u017cytni rozs\u0142awiali siebie i swe dynastie, ukazuj\u0105c swoj\u0105 doczesn\u0105 moc i zarazem strach przed popadni\u0119ciem w niepami\u0119\u0107. Lokalizacja stolicy by\u0142a kwesti\u0105 ogromnie odpowiedzialn\u0105, wybrane miejsce musia\u0142o spe\u0142nia\u0107 wiele warunk\u00f3w \u2013 m.in. najwa\u017cniejsze miasto w pa\u0144stwie powinno by\u0107 niezdobyte i bezpieczne, gdy\u017c utrata stolicy w czasie najazdu lub wojny, mia\u0142a znaczenie nie tylko praktyczne, ale i symboliczne. Zwykle wraz z upadkiem stolicy, mia\u0142 miejsce upadek ca\u0142ego kraju. Analogiczn\u0105 sytuacj\u0105 jest \u015bmier\u0107 dow\u00f3dcy na polu bitwy, rzadko zdarza si\u0119 by pozbawione dowodz\u0105cego wojsko, odnios\u0142o zwyci\u0119stwo.<\/p>\n

Stolice wsp\u00f3\u0142czesnego nam \u015bwiata to zwykle najwi\u0119ksze skupiska ludno\u015bci w danym kraju, ale niekiedy wzgl\u0119dy historyczne lub \u015bwiadome decyzje w\u0142adz powoduj\u0105, \u017ce stolica znajduje si\u0119 w mniejszym mie\u015bcie. Obecna stolica Iranu to bezdyskusyjnie jego najwi\u0119ksze miasto, licz\u0105ce ponad 12 mln mieszka\u0144c\u00f3w , ogromny wzrost ludno\u015bci to kwestia ostatnich lat (jeszcze w 1991 roku Teheran liczy\u0142 6,5 mln mieszka\u0144c\u00f3w ), a zarazem dow\u00f3d na to, jak wielkie znaczenie ma sam status stolicy. Wiele os\u00f3b wybiera Teheran na sw\u00f3j nowy dom, wyobra\u017caj\u0105c sobie, \u017ce stolica lepiej spe\u0142ni oczekiwania, ni\u017c inne miasta, kt\u00f3re s\u0105 tak\u017ce dobrze rozwini\u0119te i maj\u0105 cz\u0119sto d\u0142u\u017csz\u0105 tradycj\u0119. Taki proceder, spotykany na ca\u0142ym \u015bwiecie, udowadnia, i\u017c miasto posiadaj\u0105ce ten status jest szczeg\u00f3lnie uprzywilejowane.
\nTradycja i historia Teheranu nie jest d\u0142uga, zw\u0142aszcza w stosunku do ponad dw\u00f3ch i p\u00f3\u0142 tysi\u0105cleci istnienia pa\u0144stwa perskiego . Stolice Persji to niewyczerpany temat \u2013 w tysi\u0105cletniej historii Polski mo\u017cemy wymieni\u0107 zaledwie trzy stolice, podczas gdy tych perskich, nie da si\u0119 zliczy\u0107 na palcach obu r\u0105k. Tradycja m\u00f3wi, i\u017c w Persji panowa\u0142a osobliwa moda , aby budowa\u0107 nowe ol\u015bniewaj\u0105ce miasta, kt\u00f3re automatycznie stawa\u0142y si\u0119 ulubionymi siedzibami w\u0142adcy, albo chocia\u017cby nowy pa\u0142ac lub inn\u0105 budowl\u0119 w starej stolicy. Moda ta zapocz\u0105tkowana przez pierwszych Achemenid\u00f3w, panowa\u0142a niemal do wsp\u00f3\u0142czesnych nam czas\u00f3w. Przyk\u0142adem mo\u017ce by\u0107 np. Wie\u017ca Wolno\u015bci, kt\u00f3ra zosta\u0142a zbudowana za czas\u00f3w panowania szacha Mohammada Rezy z dynastii Pahlawich i dzi\u015b jest jednym z charakterystycznych symboli Teheranu. Po rewolucji ajatollaha Chomeiniego i obaleniu w\u0142adcy by\u0142a przez jaki\u015b czas uwa\u017cana za symbol dotychczasowego re\u017cimu.
\nWracaj\u0105c jeszcze do samej nazwy \u2018stolica\u2019 w perskich realiach, to w t\u0142umaczeniu na j\u0119zyk nowoperski otrzymujemy termin : \ufe96\ufea8\ufe97\ufef3\ufe8e\ufb59 [p\u0101jetacht] czyli \u2018przy tronie\u2019, co wskazuje na nierozerwalny zwi\u0105zek pomi\u0119dzy w\u0142adz\u0105 a miejscem, w kt\u00f3rym si\u0119 ona znajduje \u2013 tam gdzie znajduje si\u0119 \u201etron\u201d \u2013 tam odnajdziemy stolic\u0119.<\/p>\n

W Awe\u015bcie czytamy, \u017ce gdy plemiona aryjskie przybywa\u0142y do Persji, \u201eg\u00f3ry wyrasta\u0142y jak grzyby po deszczu\u201d . To formowa\u0142y si\u0119 szczyty g\u00f3r Elburs, a uczeni przyjmuj\u0105 I tysi\u0105clecie p.n.e. za czas tych w\u0119dr\u00f3wek. Migracje Ari\u00f3w przebiega\u0142y w kilku etapach i zacz\u0119\u0142y si\u0119 ju\u017c w III tysi\u0105cleciu p.n.e., jednak\u017ce te najdawniejsze kierowa\u0142y si\u0119 do Indii. Zachodni Ariowie poszli na po\u0142udnie i id\u0105c po wschodniej stronie Kaukazu, doszli na teren dzisiejszego Azerbejd\u017canu. Byli to przodkowie Med\u00f3w. Mia\u0142o to miejsce w latach 1300-800 r. p.n.e. Od tej grupy oddzieli\u0142a si\u0119 cz\u0119\u015b\u0107, kt\u00f3ra pow\u0119drowa\u0142a na po\u0142udnie, do dzisiejszego Farsu, byli to protopla\u015bci Pers\u00f3w. Pierwsze wzmianki o Medach i Persach znajduj\u0105 si\u0119 w dokumentach klinowych kr\u00f3l\u00f3w Asyrii z IX i VIII wieku p.n.e., w kt\u00f3rych m.in. kr\u00f3l Asyrii chwali si\u0119, i\u017c pokona\u0142 znacznego medyjskiego wodza . Z 836 roku pochodzi zapis kr\u00f3la Salmanasara III, kt\u00f3ry dotar\u0142 na ziemie kraju Mada . Od tego czasu Medowie i Persowie cz\u0119sto pojawiali si\u0119 w zapisach asyryjskich. Jednak najpe\u0142niejszy obraz \u00f3wczesnej Medii znale\u017a\u0107 mo\u017cna w \u201eDziejach\u201d Herodota, a tak\u017ce w paru wzmiankach w Biblii.
\nPrzez tereny Medii przechodzi\u0142a tzw. Droga Kr\u00f3lewska \u2013 czyli wielki szlak handlowy prowadz\u0105cy z Elamu do Azji Mniejszej. To w\u0142a\u015bnie dzi\u0119ki niemu Media rozwin\u0119\u0142a si\u0119 ekonomicznie. Na szlaku tym le\u017ca\u0142a Ekbatana, kt\u00f3ra sta\u0142a si\u0119 stolic\u0105 pa\u0144stwa medyjskiego. Nazw\u0119 \u201eEkbatana\u201d mo\u017cna t\u0142umaczy\u0107 z elamickiego jako \u201ekraj Med\u00f3w\u201d lub z medyjskiego Hagmatane \u2013 \u201emiejsce zgromadze\u0144\u201d . Z drugim t\u0142umaczeniem wi\u0105\u017ce si\u0119 pewna legenda; mianowicie pierwszy w\u00f3dz Med\u00f3w, kt\u00f3ry zosta\u0142 uznany przez sze\u015b\u0107 plemion jedynow\u0142adc\u0105, zosta\u0142 wybrany w\u0142a\u015bnie w takim \u201emiejscu zgromadze\u0144\u201d, kt\u00f3re uczyni\u0142 potem swoj\u0105 stolic\u0105. By\u0142 to Dajokes, kt\u00f3ry wybudowa\u0142 w Ekbatanie obronne miasto, a za nim pa\u0142ac otoczony siedmioma murami, z kt\u00f3rych ka\u017cdy kolejny by\u0142 wy\u017cszy od poprzedniego, a tak\u017ce posiada\u0142 inny kolor, pocz\u0105wszy od bia\u0142ego, poprzez czarny, purpurowy, srebrny a\u017c do z\u0142otego. Na szczycie wysokiego pag\u00f3rka stan\u0105\u0142 pa\u0142ac kr\u00f3lewski o z\u0142oconych \u015bcianach, kt\u00f3ry z daleka b\u0142yszcza\u0142 i skrzy\u0142 si\u0119 w p\u0142omieniach s\u0142o\u0144ca, daj\u0105c z\u0142udzenie ognistej kuli . Miasto po\u0142o\u017cone by\u0142o na dobrze nawodnionej i co za tym idzie, urodzajnej r\u00f3wninie, u st\u00f3p g\u00f3ry Alwand. Dajokes zorganizowa\u0142 gwardi\u0119 przyboczn\u0105 i wprowadzi\u0142 dworski protok\u00f3\u0142, kt\u00f3ry nie pozwala\u0142 na to, by ktokolwiek m\u00f3g\u0142 rozmawia\u0107 bezpo\u015brednio z w\u0142adc\u0105. Zgodnie z inn\u0105 legend\u0105, Ekbatana zosta\u0142a za\u0142o\u017cona przez legendarnego kr\u00f3la \u2013 D\u017camszida . Po upadku Medii, by\u0142a jeszcze przez jaki\u015b czas letni\u0105 rezydencj\u0105 Achemenid\u00f3w, a po podboju arabskim w VII wieku n.e. utraci\u0142a znaczenie, ale zosta\u0142a ponownie lokaln\u0105 stolic\u0105 za panowania Seld\u017cuk\u00f3w w XII wieku. Miasto zosta\u0142o zniszczone przez Mongo\u0142\u00f3w w roku 1220, a nast\u0119pnie przez Timura w 1386. Aktualnie Ekbatana nosi nazw\u0119 Hamadan. Od g\u0142\u00f3wnego placu zwanego Placem Imama Chomeiniego, odchodzi sze\u015b\u0107 prostych ulic, przy kt\u00f3rych znajduj\u0105 si\u0119 hotele, biura i urz\u0119dy. Ruiny sprzed wiek\u00f3w mo\u017cna ogl\u0105da\u0107 na wzg\u00f3rzu Hekmatane, a tak\u017ce w miejscowym muzeum, jednak wi\u0119kszo\u015b\u0107 pami\u0105tek z przesz\u0142o\u015bci znajduje si\u0119 w Muzeum Narodowym w Teheranie .
\nNast\u0119pca Dajokesa na medyjskim tronie \u2013 Kiaksares za cel swojego \u017cycia obra\u0142 zniszczenie pot\u0119\u017cnego s\u0105siada jakim by\u0142a Asyria. Panowanie Kiaksaresa to okres \u015bwietno\u015bci Medii, gdy\u017c nie tylko osi\u0105gn\u0105\u0142 on sw\u00f3j cel, ale tak\u017ce pokona\u0142 Scyt\u00f3w, sprzymierzy\u0142 si\u0119 z Babiloni\u0105 i przesun\u0105\u0142 p\u00f3\u0142nocno-zachodnia granic\u0119 na rzek\u0119 Halys (wpadaj\u0105c\u0105 do Morza Czarnego). Niestety zniewie\u015bcia\u0142y potomek tego w\u0142adcy \u2013 Astiages odda\u0142 wszystkie zdobycze w r\u0119ce Pers\u00f3w. Legenda przekazywana przez Herodota g\u0142osi , \u017ce pogromca Med\u00f3w \u2013 Cyrus II Wielki, by\u0142 wnukiem Astiagesa, a odni\u00f3s\u0142 zwyci\u0119stwo g\u0142\u00f3wnie dzi\u0119ki b\u0142\u0119dom pope\u0142nionym przez swego dziadka.
\nW 559 r.p.n.e Cyrus II Achemenida z plemienia Pasargad\u00f3w zosta\u0142 kr\u00f3lem w Anszan i rz\u0105dzi\u0142 ze swojej nieufortyfikowanej jeszcze stolicy \u2013 Pasargad\u00f3w, nazwanej tak od plemienia. Pasargady to pierwsza historyczna stolica Persji. By\u0142a usytuowana na p\u0142askowy\u017cu otoczonym g\u00f3rami. Mimo, i\u017c nie posiada\u0142a mur\u00f3w, znaczn\u0105 cz\u0119\u015b\u0107 miasta chroni\u0142a cytadela po\u0142o\u017cona na platformie z blok\u00f3w skalnych. W 553 r. p.n.e wybuch\u0142o powstanie pod wodz\u0105 Cyrusa, kt\u00f3ry nast\u0119pnie zdoby\u0142 i z\u0142upi\u0142 Ekbatan\u0119, a bogactwa wywi\u00f3z\u0142 do Anszanu. Mimo tego, Ekbatana sta\u0142a si\u0119 ulubion\u0105 rezydencj\u0105 kr\u00f3lewsk\u0105, gdzie kr\u00f3l mia\u0142 do dyspozycji pa\u0142ac medyjski. Cyrus mia\u0142 zwyczaj cz\u0119stego przenoszenia si\u0119 z jednego miejsca na drugie, opr\u00f3cz Ekbatany rezydowa\u0142 tak\u017ce w dawnej stolicy Elamu \u2013 Suzie, w Sardes \u2013 stolicy Lidyjczyk\u00f3w, kt\u00f3rych podbi\u0142 w 546 r. p.n.e. oraz w Babilonie, kt\u00f3ry zdoby\u0142 w 539 r. p.n.e. Pasargady (co znaczy \u201eob\u00f3z Pers\u00f3w\u201d) nadal s\u0142u\u017cy\u0142y jako wa\u017cna rezydencja, jednak dla rozrastaj\u0105cego si\u0119 pa\u0144stwa by\u0142y zbyt ma\u0142e i prowincjonalne. Prawdopodobnie Cyrus planowa\u0142 wybudowa\u0107 swoj\u0105 w\u0142asn\u0105 siedzib\u0119, godn\u0105 wielkiego imperium, dla kt\u00f3rej wytyczy\u0142 miejsce ok. 50 km od starej stolicy Pers\u00f3w. Jednak sam nie zdo\u0142a\u0142 doko\u0144czy\u0107 dzie\u0142a, zd\u0105\u017cy\u0142 jedynie wybudowa\u0107 ogromny taras, pod now\u0105 budowl\u0119. W budowie Persepolis wyr\u0119czyli go nast\u0119pcy i po dzie\u0144 dzisiejszy jest ono jednym z najs\u0142ynniejszych zabytk\u00f3w Iranu. Pasargady zosta\u0142y w 330 r. p.n.e. z\u0142upione przez Aleksandra Macedo\u0144skiego, a po okresie Seleucyd\u00f3w popad\u0142y ca\u0142kowicie w ruin\u0119. W wieku XIX zosta\u0142y one odkopane przez archeolog\u00f3w, a dzi\u015b mo\u017cna je zwiedza\u0107. Dzi\u0119ki poczynionym rekonstrukcjom, mo\u017cna do\u015b\u0107 dok\u0142adnie opisa\u0107 t\u0105 star\u0105, persk\u0105 stolic\u0119. Wysoki na 4 metry, ceglany mur otacza\u0142 zesp\u00f3\u0142 pa\u0142acowy, kt\u00f3ry sk\u0142ada\u0142 si\u0119 z sali audiencyjnej, pa\u0142acu Cyrusa II oraz wspania\u0142ych ogrod\u00f3w, po kt\u00f3rych do dzi\u015b zachowa\u0142y si\u0119 pozosta\u0142o\u015bci po systemie irygacyjnym. Grubo\u015b\u0107 ceglanych \u015bcian w sali audiencyjnej wynosi\u0142a 3 m, natomiast kolumny maj\u0105ce 12 m wysoko\u015bci by\u0142y wyj\u0105tkowo wysmuk\u0142e. Reliefy wyst\u0119puj\u0105ce na ca\u0142ym terenie zespo\u0142u pa\u0142acowego, wzorowane s\u0105 na rze\u017abach z Suzy, Babilonu, a tak\u017ce symbolice religijnej z dalekiego Egiptu. Opr\u00f3cz tego w Pasargadach znajduje si\u0119 wie\u017ca, wysoka na 14 m, o niezidentyfikowanej funkcji, o\u0142tarze ognia oraz grobowiec Cyrusa, dzi\u015b ca\u0142kowicie spl\u0105drowany.
\nNast\u0119pca Cyrusa \u2013 Kambyzes II, nie mia\u0142 czasu na kontynuacj\u0119 dzie\u0142a ojca w Persepolis, za siedzib\u0119 obra\u0142 pa\u0142ac kr\u00f3la Nabuchodonozora w Babilonie, jednak nie bawi\u0142 tam d\u0142ugo, gdy\u017c zaprz\u0105tni\u0119ty kolejnymi podbojami, wyruszy\u0142 do Egiptu. Z Kambyzesem wi\u0105\u017ce si\u0119 pewna legenda, gdy\u017c wr\u00f3\u017cby m\u00f3wi\u0142y mu, \u017ce umrze w mie\u015bcie Ekbatana , dlatego te\u017c unika\u0142 stolicy swego ojca. Niestety nie przewidzia\u0142, i\u017c istnieje druga Ekbatana, w Syriii, w kt\u00f3rej zgin\u0105\u0142 w niewyja\u015bnionych okoliczno\u015bciach w 522 r, w czasie powrotu z Egiptu.
\nPo \u015bmierci Kambizesa i uporaniu si\u0119 z samozwa\u0144czym magiem Gaumat\u0105, na tronie perskim zasiad\u0142 Dariusz Wielki z bocznej linii Achemenid\u00f3w. Kilka pierwszych lat jego panowania to okres zwalczania bunt\u00f3w, walk z pretendentami do tronu i w\u0142adzy. Gdy Dariusz przywr\u00f3ci\u0142 jedno\u015b\u0107 imperium, przyst\u0105pi\u0142 do rozleg\u0142ych reform. Chc\u0105c u\u0142atwi\u0107 kontakt pomi\u0119dzy stolicami, a prowincjami, kaza\u0142 zbudowa\u0107 drogi i stacje pocztowe. Najd\u0142u\u017csza z dr\u00f3g \u0142\u0105czy\u0142a Suz\u0119, poprzez Babilon z Sardes. Dariusz mia\u0142 wiele stolic, jednak ceremonia obj\u0119cia w\u0142adzy w pa\u0144stwie Achemenid\u00f3w odbywa\u0142a si\u0119 wci\u0105\u017c w Pasargadach . Centrum administracji pa\u0144stwa by\u0142a Suza \u2013 dawna elamicka stolica po\u0142o\u017cona na wy\u017cynie, niedaleko zbiegu Eufratu i Tygrysu, a wi\u0119c na niezwykle urodzajnych glebach, kt\u00f3r\u0105 Dariusz odbudowa\u0142, gdy\u017c dawniejsze twierdze i pa\u0142ace, ju\u017c za jego czas\u00f3w by\u0142y w ruinie. Kr\u00f3l wybudowa\u0142 w Suzie w\u0142asny pa\u0142ac z widocznymi wp\u0142ywami mezopotamskimi, widoczne jest zw\u0142aszcza podobie\u0144stwo do rezydencji Nabuchodonozora II z Babilonu. Stan\u0105\u0142 on na wysokiej platformie, a ogrodzony by\u0142 ceglanym murem. Z Suzy, pochodz\u0105 glazurowane, wypuk\u0142e ceg\u0142y ukazuj\u0105ce Gwardi\u0119 Nie\u015bmiertelnych, kt\u00f3re teraz ogl\u0105da\u0107 mo\u017cna we francuskim Luwrze. Centrum zespo\u0142u pa\u0142acowego by\u0142a ogromna, paradna sala audiencyjna, zwana apadan\u0105 . Sam zesp\u00f3\u0142 pa\u0142acowy by\u0142 otoczony murami, znajdowa\u0142a si\u0119 tam tak\u017ce cytadela. Pa\u0142ac Dariusza sp\u0142on\u0105\u0142 w 440 r. p.n.e. i zosta\u0142 odbudowany przez Artekserksesa II w IV w. p.n.e. Miasto natomiast znajdowa\u0142o si\u0119 poza fortyfikacjami. Domy mieszkalne podobne by\u0142y do medyjskich i greckich, popularne by\u0142y ganki i przedsionki oraz wzorowane na greckich, kolumny podtrzymuj\u0105ce dach. Suza by\u0142a zimow\u0105 stolic\u0105 Dariusza, na przemian z Babilonem. Podobno w czasie lata w Suzie \u201ew po\u0142udnie, kiedy s\u0142o\u0144ce jest najgor\u0119tsze, jaszczurki i w\u0119\u017ce nie zdo\u0142aj\u0105 przebiec ulic miasta i gin\u0105 upieczone w po\u0142owie drogi\u201d , nie dziwi wi\u0119c fakt, i\u017c kr\u00f3l wraz z dworem na wiosn\u0119 opuszcza\u0142 stolic\u0119. Tak\u017ce Babilon zosta\u0142 przebudowany, w obr\u0119bie miasta, kr\u00f3l wzni\u00f3s\u0142 w\u0142asny pa\u0142ac oraz apadan\u0119. Tak\u017ce tutaj pojawiaj\u0105 si\u0119 wizerunki Gwardii Nie\u015bmiertelnych, kt\u00f3re mia\u0142y zapewne symbolizowa\u0107 pot\u0119g\u0119 imperium. Jednak Dariusz nie ograniczy\u0142 si\u0119 tylko do odbudowy starych stolic, postanowi\u0142 na ojczystej ziemi kontynuowa\u0107 zamys\u0142 Cyrusa II. Wybrane miejsce le\u017ca\u0142o u st\u00f3p skalistej G\u00f3ry Mi\u0142osierdza (Kuh-e Rahmat \u2013 nazwa p\u00f3\u017aniejsza). Pierwsze konstrukcje powsta\u0142y za czas\u00f3w Dariusza I, ostatnie za panowania Artakserksesa II (404-359 r. p.n.e.). W\u0142a\u015bnie z G\u00f3ry Mi\u0142osierdzia pochodzi\u0142a wi\u0119kszo\u015b\u0107 budulca nowej stolicy. Persepolis (staroperskie \u2013 Parsa) zosta\u0142o za\u0142o\u017cone w 518 r. p.n.e., by\u0142o otoczone potr\u00f3jnym murem z granitu, z pi\u0119knie rze\u017abionymi pa\u0142acami, harmoni\u0105 form i kolor\u00f3w. Mia\u0142o zupe\u0142nie inn\u0105 struktur\u0119 ni\u017c Pasargady, za to by\u0142o podobne do Suzy \u2013 budowle pa\u0142acowe tworzy\u0142y ufortyfikowan\u0105 twierdz\u0119, a miasto le\u017ca\u0142o poza murami. Archeolodzy odkopali ruiny zespo\u0142\u00f3w pa\u0142acowych wzniesionych na sztucznym tarasie o wymiarach 450×300 m. Na taras prowadz\u0105 monumentalne schody i Propyleje Kserksesa (propyleum to budowla z kwadratow\u0105 sal\u0105 o trzech wej\u015bciach). Dalej droga prowadzi przez Bram\u0119 Wszystkich Narod\u00f3w, kt\u00f3ra powsta\u0142a za czas\u00f3w Kserksesa (486-465 r. p.n.e) i przypomina asyryjskie budownictwo z Niniwy. Na tarasie znajduje si\u0119 tzw. Wielka Apadana, kt\u00f3ra liczy\u0142a 36 kolumn w 6 rz\u0119dach i powierzchni\u0119 2500 m2. Do dzi\u015b zachowa\u0142o si\u0119 tych kolumn jedynie 13, jednak w\u0142oski podr\u00f3\u017cnik z XVII w. – Pietro Della Valle widzia\u0142 jeszcze 25, co opisa\u0142 w dzienniku podr\u00f3\u017cy . Id\u0105c do sali audiencyjnej, petenci mogli ogl\u0105da\u0107 reliefy przedstawiaj\u0105ce delegacje z 23 prowincji imperium. Dariusz nie zd\u0105\u017cy\u0142 sfinalizowa\u0107 budowy swej stolicy, apadana i pa\u0142ac zosta\u0142y uko\u0144czone przez Kserksesa. Kserkses wybudowa\u0142 tak\u017ce w\u0142asny pa\u0142ac i zacz\u0105\u0142 budow\u0119 najwi\u0119kszego budynku w Persepolis \u2013 sali tronowej zwanej Sal\u0105 Stu Kolumn, kt\u00f3r\u0105 uko\u0144czy\u0142 Artakserkses I. Drzwi zespo\u0142u pa\u0142acowego by\u0142y drewniane, obite z\u0142otymi i srebrnymi blachami, a \u015bciany wewn\u0119trzne wy\u0142o\u017cone specjalno\u015bci\u0105 Persji \u2013 glazurowanymi taflami o kolorach nieba i z\u0142ota. Tafle te uk\u0142ada\u0142y si\u0119 w podobizny Nie\u015bmiertelnych i skrzydlatych lw\u00f3w. Opr\u00f3cz tego wn\u0119trza wy\u0142o\u017cone by\u0142y drogimi materiami i dywanami. Co ciekawe Persepolis posiada\u0142o kanalizacj\u0119 i bie\u017c\u0105c\u0105 wod\u0119, doprowadzan\u0105 ze studni le\u017c\u0105cej ponad miastem, kt\u00f3ra dzi\u015b jest ju\u017c wyschni\u0119ta. Persepolis by\u0142a stolic\u0105 rytualn\u0105 i dla cudzoziemc\u00f3w owian\u0105 tajemnic\u0105, wiadomo jednak, \u017ce w\u0142a\u015bnie tam kr\u00f3l w czasie Nou Ruzu odbiera\u0142 ho\u0142dy i dary od poddanych. Los Persepolis dope\u0142ni\u0142 si\u0119 w 330 r. p.n.e., kiedy to po zdobyciu go przez Aleksandra Wielkiego, zosta\u0142o obrabowane i cz\u0119\u015bciowo spalone. Legenda, przekazywana przez greckiego historyka Plutarcha m\u00f3wi, \u017ce to Taida \u2013 ate\u0144ska przyjaci\u00f3\u0142ka Aleksandra III Wielkiego, nam\u00f3wi\u0142a go, aby spali\u0142 Persepolis jako zemst\u0119 za spalenie Aten. Jest to najprawdopodobniej jedynie legenda. Od XIX wieku trwaj\u0105 w Persepolis wykopaliska archeologiczne, a od kilkudziesi\u0119ciu lat prowadzona jest tak\u017ce rekonstrukcja rezydencji.
\nAleksander zapragn\u0105\u0142 tytu\u0142u Kr\u00f3la Kr\u00f3l\u00f3w, po\u015blubi\u0142 dwie Persjanki \u2013 c\u00f3rk\u0119 perskiego satrapy oraz c\u00f3rk\u0119 Dariusza III \u2013 Statir\u0119. Persja tak bardzo oczarowa\u0142a Macedo\u0144czyka, \u017ce poleci\u0142 swoim \u017co\u0142nierzom poj\u0105\u0107 za \u017cony perskie kobiety. Pod koniec \u017cycia osiad\u0142 w swej stolicy w Babilonie, gdzie rz\u0105dzi\u0142 na wz\u00f3r achemenidzkich monarch\u00f3w. Tam te\u017c zmar\u0142 na malari\u0119 w roku 323 p.n.e., a jego cia\u0142o przez kilka dni le\u017ca\u0142o na \u0142o\u017cu \u015bmierci, gdy\u017c wszyscy bliscy i genera\u0142owie, k\u0142\u00f3cili si\u0119 o w\u0142adz\u0119 i spu\u015bcizn\u0119 .
\nImperium podzielili mi\u0119dzy siebie najwybitniejsi dow\u00f3dcy, Persj\u0119 odziedziczy\u0142 genera\u0142 Seleukos, kt\u00f3ry kontynuuj\u0105c zamys\u0142y Aleksandra, pr\u00f3bowa\u0142 zhellenizowa\u0107 Pers\u00f3w, co mu si\u0119 nie uda\u0142o. Nowo za\u0142o\u017cone przez Seleukosa ok. 312 r. p.n.e. miasto \u2013 Seleucja nad Tygrysem, jedynie przez kr\u00f3tki czas by\u0142a stolic\u0105 Seleucyd\u00f3w. Grecy niebawem przestali si\u0119 troszczy\u0107 o wschodnie prowincje swego kraju i przenie\u015bli si\u0119 do Antiochii (Antakya w dzisiejszej Turcji), co zawa\u017cy\u0142o na dalszych losach tej dynastii. Z Antiochii trudno by\u0142o panowa\u0107 nad Persj\u0105, gdy\u017c oddziela\u0142a je bariera Zagrosu, a tak\u017ce odleg\u0142o\u015b\u0107 ponad 2500 km. Po Seleucydach pozosta\u0142y w Persji nik\u0142e \u015blady, w postaci greckich kolumn w Istachrze ko\u0142o Persepolis oraz w Suzie. Za ostateczny koniec panowania Seleucyd\u00f3w nad Persj\u0105, mo\u017cemy przyj\u0105\u0107 rok 129 p.n.e , kiedy to w czasie pr\u00f3by odbicia Medii i Babilonii, z r\u0105k Part\u00f3w poleg\u0142 kr\u00f3l Antioch VII.
\nW po\u0142owie III w. p.n.e. przeciw Seleucydom wyst\u0105pili Partowie pod wodz\u0105 Arsacesa I. Za\u0142o\u017cy\u0142 on dynasti\u0119 Arsacyd\u00f3w, a okres ich panowania to najbardziej mroczny i niepewny czas w ca\u0142ej historii Persji. Pocz\u0105tkowo w\u0142adali jedynie dzisiejszym Chorasanem, maj\u0105c za stolic\u0119 Nis\u0119, po\u0142o\u017con\u0105 na terenie dzisiejszego Turkmenistanu. W miar\u0119 jak ich zdobycze terytorialne posuwa\u0142y si\u0119 na zach\u00f3d, przenosili oni sw\u0105 stolic\u0119 kolejno do : Hekatompylos i Ekbatany. W okresie najwi\u0119kszej pot\u0119gi, sta\u0142e stolice znajdowa\u0142y si\u0119 na terenie Mezopotamii, a by\u0142y to Aszur, Hatra \u2013 zwana Miastem Stu Bram oraz letnia stolica \u2013 Ktezyfont. Ktezyfont zosta\u0142 za\u0142o\u017cony w I w. p.n.e. na planie ko\u0142a, pocz\u0105tkowo jako ob\u00f3z partyjski. Le\u017ca\u0142 na lewym brzegu Tygrysu, po\u0142o\u017cony naprzeciw nie zdobytej jeszcze Seleucji, kt\u00f3ra le\u017ca\u0142a na brzegu prawym. W 164 r. n.e. Ktezyfont zosta\u0142 zdobyty i spalony przez legiony rzymskie. Hatra \u2013 po\u0142o\u017cona na zach\u00f3d od Tygrysu, na terenie dzisiejszego Iraku, by\u0142a stolic\u0105 g\u0142\u00f3wnie ceremonialn\u0105 i \u015bwi\u0119tym partyjskim miastem. Za\u0142o\u017cy\u0142 j\u0105 kr\u00f3l Wolegez I (51-78 r. n.e.) i otoczy\u0142 pot\u0119\u017cnymi murami d\u0142ugo\u015bci 5 km, kt\u00f3re opar\u0142y si\u0119 atakom rzymskim w II w. n.e. W Hatrze znajdowa\u0142o si\u0119 wiele \u015bwi\u0105ty\u0144 i mitre\u00f3w, czyli \u015bwi\u0105ty\u0144 wyznawc\u00f3w mitraizmu, kt\u00f3ry na r\u00f3wni z rozwijaj\u0105cym si\u0119 chrze\u015bcija\u0144stwem by\u0142 jedn\u0105 z dominuj\u0105cych religii w pa\u0144stwie. Hatra zosta\u0142a zdobyta i ca\u0142kowicie zniszczona przez Sasanid\u0119 Szapura I (241-272 n.e.).
\nSasanidzi wywodzili si\u0119 z perskiej arystokracji i przybyli do Farsu wraz z Achemenidami. Za\u0142o\u017cyciel dynastii \u2013 Sasan \u2013 by\u0142 prze\u0142o\u017conym kap\u0142an\u00f3w w Istachrze. Jego wnuk \u2013 ksi\u0105\u017c\u0119 Istachru i wasal Part\u00f3w \u2013 Ardaszir I (226-241 r. n.e.) zbuntowa\u0142 si\u0119 przeciw Artabanowi V i po jego pokonaniu koronowa\u0142 si\u0119 w Ktezyfoncie na Kr\u00f3la Kr\u00f3l\u00f3w i og\u0142osi\u0142 mazdaizm religi\u0105 pa\u0144stwow\u0105. Ktezyfont sta\u0142 si\u0119 od tej pory g\u0142\u00f3wn\u0105 stolic\u0105 pa\u0144stwa sasanidzkiego i bardzo wa\u017cnym o\u015brodkiem handlowym. Na niebywa\u0142\u0105 skal\u0119 rozwija\u0142 si\u0119 tam przemys\u0142 tkacki i metalurgiczny. Jednak \u017cycie w stolicy toczy\u0142o si\u0119 pod sta\u0142\u0105 gro\u017ab\u0105 napadu, gdy\u017c Ktezyfont po\u0142o\u017cony by\u0142 blisko zachodniej granicy. Mimo tego Sasanidzi nigdy nie zdecydowali si\u0119 przenie\u015b\u0107 swej stolicy w inne miejsce. Szapur I wybudowa\u0142 w Ktezyfoncie pa\u0142ac zwany Tak-i Kisra, kt\u00f3ry uleg\u0142 zniszczeniu w czasie trz\u0119sienia ziemi w 1888 r., a kt\u00f3rego ruiny odkryto w wyniku wykopalisk z lat 1928-1932. Pozosta\u0142 jedynie \u0142uk b\u0119d\u0105cy cz\u0119\u015bci\u0105 wielkiej sali. Jest to jedno z najwi\u0119kszych, samostoj\u0105cych sklepie\u0144 na \u015bwiecie . W ruinach pa\u0142acu odkryto tak\u017ce ogromna platform\u0119 o wymiarach 125×75 m, kt\u00f3ra prawdopodobnie stanowi\u0142a pomieszczenie dla kobiet z czas\u00f3w szacha Chosroesa Parwiza (591-628). Legenda m\u00f3wi, \u017ce Chosroes posiada\u0142 w swoim haremie 12 000 kobiet , by\u0142o ich tak wiele, gdy\u017c liczny harem by\u0142 ambicj\u0105 ka\u017cdego szanuj\u0105cego si\u0119 szacha. Chosroes w 614 r. zdoby\u0142 Damaszek i Jerozolim\u0119, a z tej wyprawy przywi\u00f3z\u0142 do Ktezyfontu Prawdziwy Krzy\u017c \u2013 \u015bwi\u0119t\u0105 relikwi\u0119 chrze\u015bcija\u0144stwa. Opr\u00f3cz Ktezyfontu, sasanidzkimi stolicami by\u0142 dzisiejszy Firuzabad, gdzie Ardaszir wybudowa\u0142 miasto Gur jeszcze przed wojn\u0105 z Partami, z monumentalnym pa\u0142acem wraz z apadan\u0105, \u015bwi\u0105tyni\u0105 Taxt-e Niszin i wysok\u0105 na 33 metry wie\u017c\u0105 ognia, oraz Sarwistan \u2013 powsta\u0142y mi\u0119dzy IV a VI wiekiem, gdzie znajduj\u0105 si\u0119 ruiny pa\u0142acu Bahrama V (420-438 n.e.). By\u0142y to stolice tymczasowe. Natomiast Gand\u017cak by\u0142 centrum ceremonialnym, gdzie przy sanktuarium powsta\u0142a sala tronowa zwana Tron Tron\u00f3w, przypominaj\u0105ca Sal\u0119 Stu Kolumn z Persepolis. Mie\u015bci\u0142a ona 1000 os\u00f3b, siedz\u0105cych na kilku poziomach, w zale\u017cno\u015bci od pozycji spo\u0142ecznej. Tron Tron\u00f3w zosta\u0142 ca\u0142kowicie zniszczony podczas najazdu cesarza Herakliusza w 628 r.
\nPo czterechset latach rz\u0105d\u00f3w Sasanid\u00f3w, zbli\u017ca\u0142 si\u0119 niespodziewany zmierzch dynastii. M\u00f3wi si\u0119, \u017ce gdy w 570 roku, gdy urodzi\u0142 si\u0119 prorok Mahomet, zgas\u0142y ognie w perskich \u015bwi\u0105tyniach, a sklepienie w pa\u0142acu w Ktezyfoncie si\u0119 zawali\u0142o. Po 65 latach, kalif Omar da\u0142 rozkaz uderzenia na Sasanid\u00f3w. Czterodniowa bitwa pod Kadisijj\u0105 w czerwcu 637 r. , rozs\u0105dzi\u0142a przysz\u0142e losy islamu i Persji \u2013 burza piaskowa zmusi\u0142a Pers\u00f3w do odwrotu, a drzwi Ktezyfontu stan\u0119\u0142y dla Arab\u00f3w otworem. Po d\u0142ugim obl\u0119\u017ceniu stolica Sasanid\u00f3w zosta\u0142a zdobyta, a szach Jazdegerd cofn\u0105\u0142 si\u0119 na p\u00f3\u0142noc. Bogactwo i przepych stolicy zachwyci\u0142 i ol\u015bni\u0142 naje\u017ad\u017ac\u00f3w, nieprzywyk\u0142ych jeszcze do luksusu. Prorok nawo\u0142ywa\u0142 do skromno\u015bci, jednak po jakim\u015b czasie dwory kalif\u00f3w tak\u017ce wzorowane by\u0142y na przedislamskim przepychu. Kolejna bitwa \u2013 rozegrana w 641 r. pod Nihawendem sko\u0144czy\u0142a si\u0119 tak\u017ce kl\u0119sk\u0105 Pers\u00f3w. Arabowie kontynuowali sw\u00f3j podb\u00f3j w imi\u0119 nowej religii, a ostatni Sasanida zosta\u0142 zamordowany w 651 r., gdy opuszcza\u0142 niego\u015bcinny dla niego Marw. Od tego momentu rozpocz\u0119\u0142a si\u0119 w Persji era islamu.
\nPersja wszed\u0142szy w sk\u0142ad kalifatu ommajadzkiego, zosta\u0142a podzielona mi\u0119dzy zwyci\u0119skich genera\u0142\u00f3w i namiestnik\u00f3w arabskich, podleg\u0142ych w\u0142adzy centralnej ze stolic\u0105 w Damaszku. Damaszek zosta\u0142 zdobyty przez Arab\u00f3w w 635 roku, zdobywcom bardzo imponowa\u0142o \u017cycie miejskie, kt\u00f3rego dot\u0105d nie znali. Dlatego te\u017c przy rozbudowie stolicy wzorowali si\u0119 na kulturze bizantyjskiej i perskiej. Na wz\u00f3r bizantyjski, z pi\u0119knymi mozaikami zosta\u0142 zbudowany Meczet Ommajd\u00f3w. Po podboju, Persowie zostali ob\u0142o\u017ceni wysokimi podatkami, z kt\u00f3rych zwalnia\u0142o przyj\u0119cie islamu. J\u0119zykiem oficjalnym sta\u0142 si\u0119 arabski, a rozw\u00f3j kultury perskiej zosta\u0142 zahamowany. Persja nie podda\u0142a si\u0119 \u0142atwo, cho\u0107 musia\u0142 min\u0105\u0107 wiek od pierwszych podboj\u00f3w, aby Ira\u0144czycy znale\u017ali swoje miejsce na arenie \u015bwiata muzu\u0142ma\u0144skiego. Po \u015bmierci Mahometa i m\u0119cze\u0144skiej \u015bmierci Alego, a nast\u0119pnie wnuka Mahometa \u2013 Husejna, sympatia Pers\u00f3w by\u0142a ca\u0142kowicie po stronie szyit\u00f3w. Du\u017cy wp\u0142yw na to mia\u0142a legenda, i\u017c \u017cona Husejna \u2013 Bibi \u2013 by\u0142a c\u00f3rk\u0105 ostatniego Sasanidy. Od tej pory kalifowie ommajadzcy byli uznawani za uzurpator\u00f3w. Kolejnym punktem walki o zrzucenie jarzma arabskiego by\u0142a pomoc udzielona dynastii abbasydzkiej w obj\u0119ciu w\u0142adzy kalifackiej. Niestety Abbasydzi odwdzi\u0119czyli si\u0119 Persom morderstwem perskiego przyw\u00f3dcy z Chorasanu \u2013 Abu-Muslima. Jednak od tej pory oddzia\u0142ywanie kultury perskiej zaznacza\u0142o si\u0119 coraz wyra\u017aniej na dworze kalifa. Stolic\u0105 Abbasyd\u00f3w by\u0142 Bagdad, wzniesiony nad Tygrysem w 762 roku przez drugiego abbasydzkiego kalifa \u2013 Al-Mansura. Bagdad zbudowano na lewym brzegu rzeki na planie ko\u0142a \u2013 by\u0142o tzw. Okr\u0105g\u0142e Miasto, z kt\u00f3rego nie zachowa\u0142y si\u0119 \u017cadne \u015blady. Pocz\u0105tkowo Bagdad nazywany by\u0142 Madinat as-Salam czyli Miasto Pokoju, nast\u0119pnie przyj\u0119to obecn\u0105 nazw\u0119, kt\u00f3ra znaczy \u201edany przez Boga\u201d . Po upadku kalifatu miasto zosta\u0142o zniszczone przez mongolskiego wodza Hulagu, z nast\u0119pnie przez Timura. Drug\u0105, czasow\u0105 stolic\u0105 Abbasyd\u00f3w by\u0142a Samarra, po\u0142o\u017cona tak\u017ce nad Tygrysem. W latach 836-892 kalif Al-Mutasim by\u0142 zmuszony upu\u015bci\u0107 Bagdad na skutek zatarg\u00f3w mi\u0119dzy ludno\u015bci\u0105 a gwardi\u0105 przyboczn\u0105. W tym czasie Samarra rozkwit\u0142a, by niebawem ulec ruinie, po powrocie kalifa do w\u0142a\u015bciwej stolicy. Wraz z doj\u015bciem do w\u0142adzy Abbasyd\u00f3w, pojawi\u0142a si\u0119 instytucja wezyratu stworzona przez Ira\u0144czyk\u00f3w. Pierwsz\u0105 dynasti\u0105 wezyrsk\u0105 byli Barmakidzi, kt\u00f3rzy w praktyce kontrolowali ca\u0142y obszar kalifatu.
\nPierwsz\u0105 pr\u00f3b\u0119 stworzenia niezale\u017cnego pa\u0144stwa podj\u0105\u0142 Tahir ibn al-Husejn \u2013 arabski genera\u0142 o perskim pochodzeniu. Wypowiedzia\u0142 on pos\u0142usze\u0144stwo kalifowi i osiad\u0142 w Chorasanie jako w\u0142adca. Jego dynastia zwana Tahirydami rz\u0105dzi\u0142a przez p\u00f3\u0142 wieku na tym terenie (820 \u2013 873 r.). Pocz\u0105tkowo stolic\u0105 by\u0142 Merw, nast\u0119pnie Niszapur.
\nZa pierwsz\u0105 dynasti\u0119 narodow\u0105 po podboju arabskim uwa\u017ca si\u0119 Saffaryd\u00f3w, kt\u00f3rej tw\u00f3rc\u0105 by\u0142 Jakub ibn Lais, zwany Saffarem czyli Kotlarzem. Jakub pochodzi\u0142 z Sistanu, z rodziny rzemie\u015blniczej. Stolic\u0105 Saffaryd\u00f3w by\u0142o miasto Niszapur, kt\u00f3re najwi\u0119kszy rozkwit prze\u017cywa\u0142o dopiero pod panowaniem Samanid\u00f3w, gdy zas\u0142yn\u0119\u0142o z wysoko cenionej ceramiki . Saffar zdoby\u0142 Herat, Sistan, Kerman, a tak\u017ce Fars z Isfahanem. Za\u0142o\u017cona przez niego dynastia panowa\u0142a jednak kr\u00f3tko, od 861 do 902 roku, kiedy to Ismail z rodu Samanid\u00f3w odes\u0142a\u0142 pokonanego w\u0142adc\u0119 ze sprzymierze\u0144cami do Bagdadu, gdzie zostali straceni.
\nSamanidzi mieli stolic\u0119 w Bucharze, za\u0142o\u017cycielem tej dynastii by\u0142 szlachcic perski z Balchu, wnuk nawr\u00f3conego na islam Samana, od kt\u00f3rego dynastia wzi\u0119\u0142a swoj\u0105 nazw\u0119. Samanidzkie pa\u0144stwo obejmowa\u0142o Transoksani\u0119, Chorezm i Sistan. Uniezale\u017cni\u0142o si\u0119 ono od Bagdadu, a Buchara sta\u0142a si\u0119 jednym z najwi\u0119kszych ognisk kultury perskiej w okresie islamu. Samanidzi go\u015bcili w swojej stolicy uczonych i artyst\u00f3w; historyk\u00f3w, matematyk\u00f3w, poet\u00f3w. Na samanidzkim dworze nast\u0105pi\u0142o pierwsze odrodzenie j\u0119zyka perskiego i poezji, kt\u00f3ra mia\u0142a swego wybitnego przedstawiciela w postaci Rudakiego z Samarkandy \u2013 nadwornego poety i muzyka. W Bucharze samanidzki w\u0142adca Izmail zbudowa\u0142 z palonej ceg\u0142y mauzoleum, kt\u00f3re nosi jego imi\u0119, i kt\u00f3re do dzi\u015b zajmuje wa\u017cne miejsce w sztuce muzu\u0142ma\u0144skiej, a na precyzyjnych w\u0105tkach uk\u0142adanych z cegie\u0142, wzorowano si\u0119 przy budowie wielu p\u00f3\u017aniejszych mauzole\u00f3w.
\nR\u00f3wnocze\u015bnie z Samanidami osi\u0105gn\u0105\u0142 wielkie wp\u0142ywy w kalifacie inny r\u00f3d perski \u2013 Bujjidzi (Buwajhidzi). Ali ibn Buja i jego nast\u0119pcy wywodzili si\u0119 od Sasanid\u00f3w . W 945 roku Bujjidzi zdobyli Bagdad, lecz nie usun\u0119li kalifa, przyjmuj\u0105c tytu\u0142 amir al-umara (emirowie emir\u00f3w). Od tej pory by\u0142 on jedynie marionetk\u0105 w r\u0119kach pot\u0119\u017cnego rodu, kt\u00f3ry opr\u00f3cz stolicy w Bagdadzie, kontrolowa\u0142 tak\u017ce Fars i Chuzestan. To w\u0142a\u015bnie Bujjidzi, kt\u00f3rzy byli zagorza\u0142ymi szyitami, wprowadzili w 963 roku zwyczaj uroczystego przedstawiania ta\u2019aziji, upami\u0119tniaj\u0105cych \u015bmier\u0107 Alid\u00f3w pod Kerbel\u0105 w 680 roku . Prawdziwym, pot\u0119\u017cnym i twardym w\u0142adc\u0105 z dynastii Bujjid\u00f3w, by\u0142 Adud ad-Daula (X w.), kt\u00f3ry jako pierwszy w\u0142adca muzu\u0142ma\u0144ski u\u017cywa\u0142 tytu\u0142u \u201eszachinszach\u201d, uznawanego za poga\u0144ski. Doprowadzi\u0142 on podupadaj\u0105cy Bagdad do ponownego rozkwitu, budowa\u0142 meczety, bazary, mosty, ogrody, rozkaza\u0142 napraw\u0119 kana\u0142\u00f3w oraz dba\u0142 o rozw\u00f3j handlu. W 1055 r. Seld\u017cucy zdobywaj\u0105c Bagdad i rozbijaj\u0105c Bujjid\u00f3w, po\u0142o\u017cyli kres szyickiej dominacji w kalifacie.
\nMniejsze znaczenie polityczne mia\u0142a dynastia Zijaryd\u00f3w, panuj\u0105ca w Tabaristanie i Gorganie, ze stolic\u0105 w Isfahanie, kt\u00f3rej przedstawiciele, byli mecenasami i protektorami uczonych. Od pocz\u0105tku XI wieku byli zale\u017cni od Ghazny. Kres dynastii po\u0142o\u017cyli assasyni w XI w.
\nW 999 roku turecki oficer i najemnik Samanid\u00f3w \u2013 Mahmud, syn rz\u0105dcy Ghazny (Ghazna by\u0142a stolic\u0105 Ghaznawid\u00f3w od 962 r.) usun\u0105\u0142 swojego w\u0142adc\u0119 i wkr\u00f3tce zapanowa\u0142 nad krajem (p\u0142n. Indie, Afganistan i Chorasan). Jego stolic\u0105 by\u0142a Ghazna, kt\u00f3r\u0105 przyozdobi\u0142 skarbami zdobytymi w Indiach. Dzi\u015b znajduje si\u0119 tam mauzoleum Mahmuda z XVIII w., postawione nad grobowcem z wieku XI oraz pozosta\u0142o\u015bci pa\u0142acu Ghaznawid\u00f3w. Mahmud zgromadzi\u0142 na dworze liczne grono uczonych i poet\u00f3w, a najwybitniejszym z nich by\u0142 Ferdousi z Tusu.
\nW 1040 roku syn Mahmuda zosta\u0142 obalony przez seld\u017cuckiego wodza Tugrila, kt\u00f3ry najpierw zaj\u0105\u0142 Niszapur, a nast\u0119pnie Chorasan, Sistan i cz\u0119\u015b\u0107 Iraku. Tugril od marionetkowego, bagdadzkiego kalifa otrzyma\u0142 tytu\u0142 su\u0142tana Wschodu i Zachodu. Nast\u0119pca Turgila zdoby\u0142 tak\u017ce Herat, a na zachodzie Mekk\u0119 i Medyn\u0119. Seld\u017cucy dzielili si\u0119 na dwie familie nosz\u0105ce korony su\u0142ta\u0144skie. Jedna z nich mia\u0142a stolic\u0119 w Isfahanie, natomiast druga, zwana boczn\u0105, w Kermanie. Panowanie Seld\u017cuk\u00f3w w Persji trwa\u0142o dwa wieki (od XI \u2013 XII wieku). Za panowania Seld\u017cuk\u00f3w, g\u0142\u00f3wnie za Malika Szaha I mia\u0142 miejsce rozkwit Isfahanu, kt\u00f3ry od 1051 r. by\u0142 stolic\u0105 pa\u0144stwa . Wtedy te\u017c powsta\u0142 Meczet Pi\u0105tkowy, a jego seld\u017cucka kopu\u0142a o rozpi\u0119to\u015bci 10 m nale\u017cy do najpi\u0119kniejszych struktur perskich. Meczet Pi\u0105tkowy prezentuje dzi\u015b style od XI do XVIII wieku, gdy\u017c by\u0142 wielokrotnie przebudowywany przez kolejne dynastie.
\nW 1219 roku D\u017cyngis-Chan najecha\u0142 na Persj\u0119. By\u0142 to koniec panowania Seld\u017cuk\u00f3w i zarazem jeden z najczarniejszych okres\u00f3w w historii Persji. Do roku 1227, gdy zmar\u0142 D\u017cyngis, Mongo\u0142owie spustoszyli Turkiestan, Persj\u0119, Indie i Gruzj\u0119. Perskie miasta, niegdy\u015b stolice takie jak Merw, Niszapur, Hamadan zosta\u0142y obr\u00f3cone w ruin\u0119. Podobno w Niszapurze opr\u00f3cz ludzi wybito nawet psy i koty . Upad\u0142 tak\u017ce Isfahan, kt\u00f3rego znaczenie wzros\u0142o dopiero za panowania Safawid\u00f3w. Przepad\u0142y dzie\u0142a sztuki, zniszczone zosta\u0142y liczne miasta i zabytki. Przyk\u0142adowo w Bucharze i Samarkandzie, kawaleria D\u017cyngis-Chana za pod\u015bci\u00f3\u0142k\u0119 dla koni u\u017cywa\u0142a pi\u0119knie zdobionych miniaturami ksi\u0105g koranicznych .
\nW 1258 roku, w czasie drugiego najazdu mongolskiego pod wodz\u0105 Hulagu \u2013 wnuka D\u017cyngis-Chana, upad\u0142 Bagdad i dynastia abbasydzka. Stolic\u0105 pa\u0144stwa Hulagu by\u0142a Maraga w p\u00f3\u0142nocno-zachodniej Persji, gdzie wok\u00f3\u0142 dworu skupili si\u0119 liczni astronomowie, dla kt\u00f3rych Hulagu wybudowa\u0142 obserwatorium, kt\u00f3rego ruiny pozosta\u0142y do dzi\u015b. Hulagu nie interesowa\u0142 si\u0119 jednak astronomi\u0105, ale astrologi\u0105, wierz\u0105c nami\u0119tnie w przepowiednie.
\nDynastia Hulagid\u00f3w zwanych tak\u017ce Ilchanidami (ilchan \u2013 podporz\u0105dkowany wielkiemu chanowi ), mia\u0142a nast\u0119pnie stolic\u0119 w Tebrizie, kt\u00f3ry rozkwit\u0142 jako o\u015brodek wschodniego handlu. Przyje\u017cd\u017cali tam podr\u00f3\u017cni z r\u00f3\u017cnych stron \u015bwiata, m.in. w 1271 r. pojawi\u0142 si\u0119 w Tebrizie Wenecjanin Marco Polo. Gazan Mohammed nazywany Wielkim Ilchanem swoj\u0105 stolic\u0119 przyozdobi\u0142 wieloma monumentalnymi budowlami, jak Wielki Meczet, medresy, szpital, biblioteka i obserwatorium astronomiczne. Jego brat przeni\u00f3s\u0142 stolic\u0119 do dzi\u015b ju\u017c nieistniej\u0105cej Sultaniji (Miasto Kr\u00f3lewskie) ko\u0142o Kazwinu, kt\u00f3ra odznacza\u0142a si\u0119 niezwyk\u0142\u0105 urod\u0105 meczet\u00f3w, pa\u0142ac\u00f3w i bazar\u00f3w, kt\u00f3re podobno wype\u0142nione by\u0142y najbardziej luksusowymi towarami \u00f3wczesnego \u015bwiata .
\nPo \u015bmierci w 1316 roku ostatniego przedstawiciela dynastii Ilchanid\u00f3w, na horyzoncie pojawi\u0142 si\u0119 nowy zdobywca \u2013 Timur Lenk zwany Tamerlanem. W 1384 roku zniszczy\u0142 on Sultanij\u0119, a tak\u017ce zdoby\u0142 Persj\u0119. Timur za swoj\u0105 stolic\u0119 obra\u0142 Samarkand\u0119, kt\u00f3r\u0105 postanowi\u0142 tak przyozdobi\u0107 dzie\u0142ami architektury, aby za\u0107mi\u0107 wszystko co powsta\u0142o do jego czas\u00f3w. Sprowadzi\u0142 do stolicy artyst\u00f3w i rzemie\u015blnik\u00f3w oraz skarby z podbitych teren\u00f3w. Samarkanda zosta\u0142a ca\u0142kowicie przebudowana. Przecina\u0142a j\u0105 arteria, kt\u00f3ra praktycznie by\u0142a wielkim bazarem, przepe\u0142nionym luksusowymi towarami. Opr\u00f3cz tego znajdowa\u0142 si\u0119 tam wysoki na 109 metr\u00f3w Meczet Pi\u0105tkowy zwany od imienia \u017cony Timura \u2013 Bibi Chanum, mauzoleum Timuryd\u00f3w, madresa i liczne publiczne fontanny pod\u0142\u0105czone do miejskiej sieci wodoci\u0105gowej. Wok\u00f3\u0142 rozci\u0105ga\u0142y si\u0119 dzielnice mieszkaniowe, z\u0142o\u017cone z niskich domk\u00f3w z gliny otoczonych ogrodami. Samarkanda widziana z daleka ton\u0119\u0142a w zieleni. Natomiast dominuj\u0105cymi kolorami budowli by\u0142 turkus i b\u0142\u0119kit. Miasto liczy\u0142o wtedy ok. 400.000 mieszka\u0144c\u00f3w, co w por\u00f3wnaniu np. z \u00f3wczesnym Pary\u017cem daje liczb\u0119 dwukrotnie wi\u0119ksz\u0105. Pary\u017c by\u0142 wtedy drugim, po Konstantynopolu, najwi\u0119kszym miastem Europy . Do dzi\u015b w Samarkandzie mo\u017cemy podziwia\u0107 pi\u0119kne budowle, ufundowane przez Timura.
\nSyn Timura \u2013 Szahruch, rz\u0105dzi\u0142 maj\u0105c sw\u0105 stolic\u0119 w Heracie, gdzie na wz\u00f3r ojca zbudowa\u0142 wiele r\u00f3wnie pi\u0119knych budowli, m.in. Meczet Pi\u0105tkowy z czterema minaretami o wysoko\u015bci 36 metr\u00f3w. Natomiast syn Szahruha, Ulug Beg w tym samym czasie wr\u00f3ci\u0142 do Samarkandy i obj\u0105\u0142 rz\u0105dy. Pozosta\u0142o po nim, za\u0142o\u017cone w 1429 r. obserwatorium astronomiczne oraz typowa budowla tego okresu \u2013 madrasa na Wielkim Placu Registan. Po \u015bmierci Szahruha imperium zosta\u0142o podzielone, Ulug Beg zamordowany, a lokalni emirowie zyskali niezale\u017cno\u015b\u0107. Dynastia Timuryd\u00f3w ostatecznie upad\u0142a w 1500 roku, gdy Uzbecy zdobyli Samarkand\u0119. Wtedy to na aren\u0119 dziej\u00f3w wkroczy\u0142a dynastia Safawid\u00f3w.
\nPonad cztery wieki Persja znajdowa\u0142a si\u0119 pod panowaniem obcych dynastii \u2013 tureckich i mongolskich, ale na pocz\u0105tku XVI wieku na tron wst\u0105pi\u0142 Ismail I z dynastii Safawid\u00f3w, dynastii perskiej, cho\u0107 o tureckiej narodowo\u015bci, o sympatiach szyickich. Pierwszy safawidzki szach wyruszy\u0142 z rodzinnego Gilanu i pobi\u0142 turkme\u0144skie plemi\u0119 Ak Kojunlu (\u201espod znaku bia\u0142ego barana\u201d), zdobywaj\u0105c jego siedzib\u0119 Tebriz, gdzie zosta\u0142 obwo\u0142any szachem Persji. W 1514 roku Tebriz, kt\u00f3ry by\u0142 stolic\u0105 Ismaila, zosta\u0142 zagarni\u0119ty w wyniku wojny przez Turk\u00f3w. Su\u0142tan osma\u0144ski Salim I uwa\u017ca\u0142, \u017ce Safawidzi stanowi\u0105 zagro\u017cenie dla ca\u0142ego \u015bwiata sunnickiego. Od tej pory Tebriz sta\u0142 si\u0119 obiektem walk persko-tureckich, trwaj\u0105cych przez nast\u0119pne wieki.
\nStolica zosta\u0142a przeniesiona do Kazwinu w 1548 r., za panowania Tahmaspa I. Miasto by\u0142o po\u0142o\u017cone na skrzy\u017cowaniu dr\u00f3g Tebriz-Isfahan i Teheran-Hamadan. P\u0142askowy\u017c Kazwinu posiada\u0142 urodzajne gleby i pi\u0119kne winnice. W swej stolicy pozostawi\u0142 po sobie Tahmasp pa\u0142ac kr\u00f3lewski, kilka meczet\u00f3w i \u0142a\u017ani\u0119 publiczn\u0105.
\nZgodnie z persk\u0105 tradycj\u0105, trzeci w kolejno\u015bci nast\u0119pca Tahmaspa \u2013 Abbas I Wielki (1587-1629), przeni\u00f3s\u0142 stolic\u0119 pa\u0144stwa. Tym razem powody tej zmiany nie by\u0142y tak oczywiste jak w przypadku Tebrizu i Kazwinu. W 1598 roku stolic\u0105 Persji sta\u0142 si\u0119 Isfahan \u2013 miasto na miar\u0119 aspiracji nowej dynastii, kt\u00f3re do dzi\u015b uwa\u017cane jest za jedno z najpi\u0119kniejszych miejsc Iranu, co uznane zosta\u0142o tak\u017ce przez Komitet \u015awiatowego Dziedzictwa Kulturowego UNESCO . Jak pisze francuski podr\u00f3\u017cnik Jan Chardin, kt\u00f3ry odwiedzi\u0142 stolic\u0119 w czasie panowania Abbasa I, w okresie najwi\u0119kszej \u015bwietno\u015bci Isfahan nazywany by\u0142 \u201epo\u0142ow\u0105 \u015bwiata\u201d (\u201e\ufee5\ufe8e\ufeec\ufea0\ufed2\ufebc\ufee7 \ufee5\ufe8e\ufeec\ufed3\ufebc\ufe8d\u201d). Jednym z czynnik\u00f3w, kt\u00f3ry wp\u0142yn\u0105\u0142 na decyzj\u0119 Abbasa by\u0142o po\u0142o\u017cenie miasta w miejscu urodzajnym i obfitym w wod\u0119, a tak\u017ce prywatny sentyment . Przeniesienie stolicy do centralnej Persji mia\u0142o znaczenie dla okolicznych o\u015brodk\u00f3w, gdy\u017c pobudzi\u0142o ich rozw\u00f3j [Przyk\u0142adowo w Jazdzie zacz\u0119to wytwarza\u0107 jedwabne tkaniny, a tradycja ta trwa do dzi\u015b.], a tak\u017ce dla rozwoju my\u015bli szyickiej. W XVII wieku powsta\u0142a w Isfahanie tzw. isfaha\u0144ska szko\u0142a teozoficzna, kt\u00f3ra \u0142\u0105czy\u0142a elementy szyizmu i sufizmu, a tak\u017ce my\u015bl greck\u0105 i hellenistyczn\u0105. Szko\u0142a ta by\u0142a cz\u0119sto krytykowana, za to, i\u017c jej przedstawiciele uzurpowali sobie przywileje prorok\u00f3w i imam\u00f3w.
\nIsfahan by\u0142 ju\u017c wielkim miastem, gdy Abbas I uczyni\u0142 go swoj\u0105 stolic\u0105. Jego sercem by\u0142 zadaszony bazar, kt\u00f3rego alejki prowadzi\u0142y do Meczetu Pi\u0105tkowego, kt\u00f3ry zosta\u0142 wybudowany jeszcze za czas\u00f3w seld\u017cuckich w XI wieku. Pierwsze zmiany jakie wprowadzi\u0142 Abbas I, to wytyczenie szerokiej, g\u0142\u00f3wnej alei zwanej Czah\u0101r B\u0101gh (\ufecd\ufe8e\ufe91\ufead\ufe8e\ufeec\ufb7c = cztery ogrody). D\u0142uga na dwa kilometry aleja \u0142\u0105czy\u0142a stare zabudowania z now\u0105 dzielnic\u0105 o tej samej nazwie. Sama nazwa wzi\u0119\u0142a si\u0119 z perskiej tradycji, zgodnie z kt\u00f3r\u0105 kwadratowe rabaty przylegaj\u0105ce do alei, by\u0142y podzielone na cztery cz\u0119\u015bci, mi\u0119dzy kt\u00f3rymi znajdowa\u0142y si\u0119 prostopad\u0142e kana\u0142y nawadniaj\u0105ce. Takich rabat\u00f3w by\u0142o przy Czah\u0101r B\u0101gh dwadzie\u015bcia. Znajdowa\u0142y si\u0119 tam, po\u015br\u00f3d zieleni, pa\u0142ace i rezydencje dostojnik\u00f3w, oraz pa\u0142ac szacha. Na lewym brzegu rzeki Z\u0101yande rozci\u0105ga\u0142a si\u0119 dzielnica ormia\u0144ska Nowa D\u017culfa, gdzie mieszkali przesiedleni z D\u017culfy nad Araksem kupcy i rzemie\u015blnicy ormia\u0144scy. W 1602 zosta\u0142 zbudowany d\u0142ugi na 300 metr\u00f3w, most Si-yo Se Pol (Trzydziestu Trzech \u0141uk\u00f3w), kt\u00f3ry \u0142\u0105czy\u0142 Czah\u0101r B\u0101gh z Now\u0105 D\u017culf\u0105. W 1612 roku, na niezabudowanym terenie mi\u0119dzy starym Isfahanem, a rzek\u0105 Z\u0101yande, kt\u00f3ry s\u0142u\u017cy\u0142 od czas\u00f3w timurydzkich za obozowisko, szach kaza\u0142 wytyczy\u0107 ogromnych rozmiar\u00f3w plac (167×510 m wg Zdzis\u0142awa \u017bygulskiego \u2013 Sztuka Perska, 159×512 m wg Henri Stirlin \u2013 Skarby Orientu, 160×500 m wg Lonely Planet \u2013 Iran wyd. III), w kszta\u0142cie wyd\u0142u\u017conego prostok\u0105ta. Jego powierzchnia to 85170 m2, co sprawia, \u017ce jest to jeden z najwi\u0119kszych plac\u00f3w miejskich na \u015bwiecie. Nazwany zosta\u0142 placem Kr\u00f3lewskim (Mejd\u0101n-e Sz\u0101h), jednak dzi\u015b nosi nazw\u0119 Imama Chomeiniego. Plac ten, kt\u00f3rego pierwszym przeznaczeniem by\u0142o s\u0142u\u017cenie za boisko do gry w polo, jest jednym z trzech ira\u0144skich miejsc wpisanych na list\u0119 UNESCO. Plac Kr\u00f3lewski szybko sta\u0142 si\u0119 o\u015brodkiem \u017cycia spo\u0142ecznego, odbywa\u0142y si\u0119 tam parady wojskowe, publiczne egzekucje, tam zatrzymywa\u0142y si\u0119 na odpoczynek lub wymian\u0119 towar\u00f3w karawany. Wzd\u0142u\u017c Mejd\u0101ne Sz\u0101h, kt\u00f3ry ze wszystkich stron otoczony jest pi\u0119trowymi arkadami, wznosi si\u0119 wiele majestatycznych budowli \u2013 symboli nowego Isfahanu. Patrz\u0105c na zach\u00f3d widzimy pa\u0142ac Ali Kapu i prowadz\u0105c\u0105 do niego bram\u0119. Naprzeciw pa\u0142acu wznosi si\u0119 meczet szajcha Lotf Allaha \u2013 te\u015bcia Abbasa I, kt\u00f3ry s\u0142u\u017cy\u0142 wy\u0142\u0105cznie w\u0142adcy i dworowi. Patrz\u0105c na p\u00f3\u0142noc widzimy Bram\u0119 Bazaru z symbolem zodiakalnego strzelca \u2013 kt\u00f3ry jest symbolem miasta. Naprzeciw Bramy znajduje si\u0119 Meczet Imama (zwany dawniej Kr\u00f3lewskim), kt\u00f3ry jest asymetryczny w stosunku do swego pisztaka. Ten meczet s\u0142u\u017cy\u0142 zwyk\u0142ym wiernym.
\nW 1647 roku szach Abbas II kaza\u0142 wybudowa\u0107 pa\u0142ac Czehel Sotun czyli Czterdziestu Kolumn. Prawdopodobnie stoi on w miejscu pawilonu Abbasa I. Nazw\u0119 pa\u0142ac zawdzi\u0119cza swojemu odbiciu w pobliskiej sadzawce, gdy\u017c tak naprawd\u0119 liczy on dwadzie\u015bcia kolumn. W por\u00f3wnaniu z wcze\u015bniejszymi budowlami Isfahanu i poprzednich dynastii, jest to skromna jednokondygnacyjna rezydencja. Jednym z budowniczych by\u0142 architekt Behai, kt\u00f3ry projektowa\u0142 meczety w Karbali. Abbas II wybudowa\u0142 tak\u017ce odleg\u0142y o ponad kilometr od Mostu Trzydziestu Trzech \u0141uk\u00f3w, Most Ch\u0101d\u017ce (\ufeea\ufea0\ufe8d\ufeee\ufea8 \ufede\ufb59), kt\u00f3ry s\u0142u\u017cy\u0142 za zapor\u0119. W latach 1606-1655 w Nowej D\u017culfie wzniesiono ormia\u0144sk\u0105 Katedr\u0119 Vank. Jej styl nie r\u00f3\u017cni si\u0119 prawie w og\u00f3le od stylu wsp\u00f3\u0142czesnych jej meczet\u00f3w; chrze\u015bcija\u0144ska ikonografia s\u0105siaduje tam z safawidzk\u0105 ornamentyk\u0105.
\nW 1669 roku szach Sulejman wzni\u00f3s\u0142 niedaleko Czah\u0101r B\u0101gh najpi\u0119kniejszy pono\u0107 pa\u0142ac Isfahanu, zwany Haszt Beheszt (Osiem raj\u00f3w). Pa\u0142ac ten, o niezwykle lekkiej architekturze, le\u017cy w \u015brodku ogrodu, otoczony czterema basenami.
\nW latach 1704-1714 zbudowana zosta\u0142a z rozkazu szacha Husejna, madresa M\u0101dare Sz\u0101h (zwana tak\u017ce Czah\u0101r B\u0101gh), kt\u00f3r\u0105 dawniej otacza\u0142y cztery ogrody, a dzi\u015b stoi przy centralnej ulicy Isfahanu.
\nW czasie gdy Isfahan by\u0142 stolic\u0105, rozwija\u0142 si\u0119 pod ka\u017cdym wzgl\u0119dem i zas\u0142u\u017cy\u0142 na miano \u201epo\u0142owy \u015bwiata\u201d. Posiada\u0142 liczne meczety, szko\u0142y wy\u017csze, \u0142a\u017anie publiczne i karawanseraje, s\u0142yn\u0105\u0142 z warsztat\u00f3w rzemie\u015blniczych, skupia\u0142 na dworze najs\u0142ynniejszych uczonych i miniaturzyst\u00f3w. Z przekaz\u00f3w europejskich podr\u00f3\u017cnik\u00f3w wiemy, i\u017c w siedemnastowiecznym Isfahanie dzia\u0142a\u0142y 32 warsztaty kobiernicze, z kt\u00f3rych ka\u017cdy zatrudnia\u0142 oko\u0142o 150 os\u00f3b . Niestety stosunkowo spokojne czasy safawidzkiego panowania, wp\u0142yn\u0119\u0142y na zniewie\u015bcienie szach\u00f3w i dworzan. Otoczeni artystami, woleli sp\u0119dza\u0107 czas w haremach, w\u015br\u00f3d pi\u0119knych kobiet, ni\u017c broni\u0107 granic pa\u0144stwa. Niebezpiecze\u0144stwo nadesz\u0142o z p\u00f3\u0142nocnego-wschodu, gdzie mieszka\u0142y plemiona afga\u0144skie, stale buntuj\u0105ce si\u0119 przeciw w\u0142adzy szacha. W 1709 roku Kandahar znalaz\u0142 si\u0119 w r\u0119kach afga\u0144skiego plemiona Gilzaj\u00f3w, gdzie ich w\u00f3dz proklamowa\u0142 niepodleg\u0142o\u015b\u0107 Afgan\u00f3w. W 1722 roku Mahmud z Gilzaj\u00f3w po d\u0142ugim obl\u0119\u017ceniu zdoby\u0142 Isfahan, a szach Husejn w\u0142asnor\u0119cznie odda\u0142 mu insygnia kr\u00f3lewskie. Jego syn Tahmasp II uciek\u0142 do Mazanderanu. Kolejny szach Abbas III zosta\u0142 zdetronizowany w 1736 roku przez N\u0101dera \u2013 za\u0142o\u017cyciela dynastii Afszaryd\u00f3w. N\u0101der swoj\u0105 stolic\u0105 ustanowi\u0142 Meszhed, kt\u00f3ry wybra\u0142 ze wzgl\u0119du na po\u0142o\u017cenie w pobli\u017cu teren\u00f3w, kt\u00f3re mia\u0142 zamiar podbi\u0107, tj. Indie (wyprawa 1738-39 r.), Turkiestan (1740) i Dagestan (1741-42). Meszhed zosta\u0142 obdarowany skarbami zrabowanymi w czasie tych wypraw, a najcenniejszym z nich by\u0142 przywieziony z Delhi \u201ePawi tron\u201d. Po \u015bmierci N\u0101dera w 1747 roku, Meszhed by\u0142 jeszcze przez jaki\u015b czas stolic\u0105 jego wnuka, nasta\u0142 wtedy okres okrutnych walk o w\u0142adz\u0119, a pa\u0144stwo podzieli\u0142o si\u0119 na ma\u0142e kr\u00f3lestwa. W ko\u0144cu w\u0142adz\u0119 obj\u0105\u0142 Karim-chan z plemienia Zand z Luristanu. Przeni\u00f3s\u0142 w 1750 roku stolic\u0119 do Szirazu, jednocze\u015bnie pozostawiaj\u0105c w Meszchedzie z prawem do noszenia tytu\u0142u kr\u00f3la, o\u015blepionego wnuka N\u0101dera – Roha. Karim-chan by\u0142 w\u0142adc\u0105 m\u0105drym i \u0142agodnym, panowa\u0142 do roku 1779, a przez ten czas rozbudowa\u0142 i upi\u0119kszy\u0142 swoja stolic\u0119, a tak\u017ce zjednoczy\u0142 Persj\u0119. Nosi\u0142 tytu\u0142 regenta (wakil – zast\u0119pca), natomiast tytu\u0142 kr\u00f3la nosili jeszcze przez jaki\u015b czas kukie\u0142kowi szachowie safawidzcy, rezyduj\u0105cy w Isfahanie. Karim pozostawi\u0142 po sobie w Szirazie Meczet Regenta, zbudowany w 1773 roku, \u0142a\u017ani\u0119 publiczn\u0105 i bazar, zwane do dzi\u015b od jego imienia. Sziraz to rodzinne miasto Hafeza i Sadiego, Karim ufundowa\u0142 Hafezowi marmurow\u0105 p\u0142yt\u0105 nagrobn\u0105. Tak\u017ce dla siebie wybudowa\u0142 gr\u00f3b, jednak jego prochy zabra\u0142 ze sob\u0105 do Teheranu Kad\u017car \u2013 Aga Mohammad, podobno by ze z\u0142o\u015bci depta\u0107 po nich codziennie. W niedosz\u0142ym grobie znajduje si\u0119 dzi\u015b Muzeum Parsu (\ufeb2\ufead\ufe8e\ufb59 \ufee9\ufeaf\ufeee\ufee4) z pami\u0105tkami po dynastii Zand\u00f3w. Regent prawdopodobnie planowa\u0142 przenie\u015b\u0107 stolic\u0119 do Teheranu, gdy\u017c przez jaki\u015b czas tam rezydowa\u0142, gdy w 1758 roku prowadzi\u0142 swoja armi\u0119 przeciw Kad\u017carom. Opu\u015bci\u0142 jednak niesko\u0144czony pa\u0142ac i powr\u00f3ci\u0142 do Szirazu. Po \u015bmierci Karim-chana zacz\u0119\u0142y si\u0119 kolejne krwawe walki o w\u0142adz\u0119. W latach 1759-1789 Aga Muhammad rozci\u0105gn\u0105\u0142 swe panowanie na Tabriz, Hamadan, Isfahan i Teheran, kt\u00f3ry og\u0142osi\u0142 stolic\u0105 w 1789 roku, a w 1796 roku koronowa\u0142 si\u0119 na szacha Persji. O wyborze Teheranu na stolic\u0119 zdecydowa\u0142a blisko\u015b\u0107 zimowych pastwisk plemiennych Kad\u017car\u00f3w, znajduj\u0105cych si\u0119 na po\u0142udniowych stokach g\u00f3r Elburs. Teheran by\u0142 wtedy miastem licz\u0105cym 15.000 mieszka\u0144c\u00f3w , lecz jego \u015bwietno\u015b\u0107 mia\u0142a dopiero nadej\u015b\u0107. W czasie panowania Kad\u017car\u00f3w w XIX w. miasto liczy\u0142o ju\u017c od 60.000-85.000 mieszka\u0144c\u00f3w.
\nPierwsze wzmianki o Teheranie pochodz\u0105 ze \u017ar\u00f3de\u0142 arabskich z XII wieku, jednak jako osada istnia\u0142 ju\u017c wcze\u015bniej, nieopodal miasta Rej (staro\u017cytna Raga), kt\u00f3re dzi\u015b jest zaledwie podtehera\u0144skim osiedlem. Od po\u0142owy XVI wieku na atrakcyjne po\u0142o\u017cenie miasta zwr\u00f3cili uwag\u0119 w\u0142adcy safawidzcy. Za panowania Tahmaspa I zosta\u0142y zbudowane liczne ogrody, karawanseraje oraz fortyfikacje. W\u0142adcy kad\u017carscy rezydowali w starej safawidzkiej cytadeli, zbudowanej przez Abbasa Wielkiego. Cytadela zosta\u0142a przekszta\u0142cona na pa\u0142ac przez Karim-chana. Pa\u0142ac zwany Gulistan (Golest\u0101n) \u2013 Ogr\u00f3d R\u00f3\u017cany, zosta\u0142 przebudowany przez Fath Alego Szaha, a nast\u0119pnie w 1873 roku Naser ad-Din doda\u0142 do niego wielk\u0105 lustrzan\u0105 sal\u0119 i przebudowa\u0142 na wz\u00f3r europejski. W pa\u0142acu znajduje si\u0119 Ivan-e Taxt-e Marmar (Taras Mamurowego Tronu), kt\u00f3r\u0105 zdobi alabastrowy tron, z kt\u00f3rym wi\u0105\u017ce si\u0119 ciekawostka dotycz\u0105ca Agi Muhammada. W najni\u017cszym stopniu tego tronu znajduje si\u0119 skrytka, w kt\u00f3rej okrutny szach schowa\u0142 prochy Karim-chana, by m\u00f3c po nich depta\u0107 ka\u017cdego dnia . Marmurowa sala by\u0142a u\u017cywana do wa\u017cnych uroczysto\u015bci, w\u0142\u0105czaj\u0105c w to tak\u017ce koronacj\u0119 Rezy Szaha w 1925 roku. Dzi\u015b w kompleksie Gulistanu (Golest\u0101n) znajduj\u0105 si\u0119 liczne muzea, pe\u0142ne dzie\u0142 sztuki.
\nZa czas\u00f3w dynastii Pahlawi powsta\u0142 w architekturze specyficzny styl zwany \u201ereza-pahlawi\u201d , kt\u00f3ry \u0142\u0105czy elementy budownictwa zachodnioeuropejskiego z achemenidzkim. Kolejny synkretyczny styl ukazuje gigantyczny \u0141uk Triumfalny (Wie\u017ca Wolno\u015bci) na placu Azadi, wzniesiony w 1971 roku, z okazji jubileuszu 2500 \u2013 lecia Imperium. \u0141uk \u0142\u0105czy motywy sasanidzkie z islamskimi, ma 50 metr\u00f3w wysoko\u015bci, zawiera w sobie sale muzealne i reprezentacyjne.
\n5 lutego 1934 roku, w dzie\u0144 \u015awi\u0119ta O\u015bwiaty, Reza Szah osobi\u015bcie po\u0142o\u017cy\u0142 kamie\u0144 w\u0119gielny pod budow\u0119 pierwszego w kraju uniwersytetu, przeznaczonego dla m\u0142odzie\u017cy drobnomieszcza\u0144skiej i z klasy robotniczej, gdy\u017c zamo\u017cniejsi ju\u017c wcze\u015bniej wyje\u017cd\u017cali do Europy i Ameryki P\u00f3\u0142nocnej. Uniwersytet Tehera\u0144ski od pocz\u0105tku oferowa\u0142 szeroki wachlarz dyscyplin na sze\u015bciu wydzia\u0142ach : filozofii, nauk przyrodniczych, medycyny, prawa, nauk technicznych, teologii. Kolejnym wydzia\u0142em by\u0142 wydzia\u0142 Sztuk Pi\u0119knych otwarty w 1928 r.
\nOd pocz\u0105tku lat 20-tych XX wieku, Teheran by\u0142 intensywnie modernizowany w oparciu o prostopad\u0142\u0105 siatk\u0119 urbanistyczn\u0105. Pocz\u0105wszy od tego okresu, nast\u0105pi\u0142 niekontrolowany wzrost populacji, a tak\u017ce samego miasta. W 1930 roku Teheran liczy\u0142 300 000 mieszka\u0144c\u00f3w, w 1939 r. \u2013 500 000, w 1956 r. \u2013 1,8 miliona, w latach 70-tych 4,5 miliona, a obecnie liczba ta waha si\u0119 od 10-12 milion\u00f3w . Wsp\u00f3\u0142czesny Teheran jest tak du\u017cy, \u017ce widniej\u0105ce na p\u00f3\u0142nocy miasta g\u00f3ry Elburs nazywane s\u0105 jego \u201eGwiazd\u0105 P\u00f3\u0142nocn\u0105\u201d, wskazuj\u0105c\u0105 w\u0142a\u015bciw\u0105 drog\u0119 zagubionym.
\nW po\u0142udniowym Teheranie znajduj\u0105 si\u0119 najciekawsze muzea, mi\u0119dzy innym Muzeum Narodowe (Archeologiczne) mieszcz\u0105ce kolekcj\u0119 przedmiot\u00f3w znalezionych w czasie wykopalisk w Persepolis, Suzie i Reju. Najciekawszym z nich jest kopia Kodeksu Hammurabiego znaleziona w Suzie. Obok Muzeum Narodowego znajduje si\u0119 Muzeum Sztuki Islamu, w kt\u00f3rego zbiorach odnale\u017a\u0107 mo\u017cna kaligrafi\u0119, miniatury, dywany i ceramik\u0119. Muzeum Szk\u0142a i Ceramiki mie\u015bci si\u0119 w budynku z czas\u00f3w kad\u017carskich, kt\u00f3ry kiedy\u015b s\u0142u\u017cy\u0142 Ambasadzie Egiptu. Opr\u00f3cz tych miejsc warto wymieni\u0107 po\u0142o\u017cone w Teheranie Centralnym: Muzeum Reza Abbasi (muzeum, w kt\u00f3rym dzie\u0142a sztuki s\u0105 pouk\u0142adane chronologicznie), Muzeum Sztuki Wsp\u00f3\u0142czesnej oraz Muzeum Dywan\u00f3w umiejscowione w oryginalnym budynku wzniesionym w 1978 roku. Kolejn\u0105 atrakcj\u0105 jest bazar czyli miasto w mie\u015bcie, pe\u0142ne towar\u00f3w, meczet\u00f3w, bank\u00f3w i labirynt\u00f3w uliczek.<\/p>\n

Dzisiejszy Teheran to ogromne, ruchliwe miasto, do kt\u00f3rego wci\u0105\u017c zje\u017cd\u017caj\u0105 nowi mieszka\u0144cy. Stolica Iranu nie nale\u017cy do najpi\u0119kniejszych na \u015bwiecie, brak tu orientalnego przepychu poprzednich siedzib w\u0142adzy. T\u0142ok, ba\u0142agan i wielkie odleg\u0142o\u015bci to kolejne minusy. Mimo tego Teheran ci\u0105gle si\u0119 rozwija, a w por\u00f3wnaniu z prowincj\u0105, infrastruktura jest niepor\u00f3wnywalnie lepsza. Na dzie\u0144 dzisiejszy nic nie wskazuje na to, aby stolica mia\u0142a si\u0119 przenie\u015b\u0107 w jakie\u015b inne miejsce. Chyba, \u017ce rz\u0105dy niespodziewanie obj\u0119\u0142aby nowa dynastia, kt\u00f3ra zgodnie z perskimi tradycjami, chcia\u0142aby swoj\u0105 pot\u0119g\u0119 ukaza\u0107 poprzez budow\u0119 nowej stolicy, przy\u0107miewaj\u0105cej wszystkie poprzednie.<\/p>\n

Tekst zosta\u0142 przygotowany przez Katarzyn\u0119 Javaheri na proseminarium na II roku studi\u00f3w iranistycznych (2002 rok).
\nZdj\u0119cia (fot. Katarzyna Javaheri)<\/p>\n

 <\/p>\n