REWOLUCJA 1979 R. JAKO SYMBOLICZNA CEZURA W ŻYCIU IRAŃCZYKÓW
autor: Joanna Jagodzińska
Rewolucja Irańska 1979 r., obalająca dyktaturę Mohammada Reza Pahlawiego (lata 1953 – 1979) doprowadziła do przekształceń w strukturach całego irańskiego społeczeństwa, począwszy od płaszczyzny politycznej, a skończywszy na ekonomicznej. Znamienne jest, iż przeciwko reżimowi szacha ludność irańska zjednoczyła się w sposób, do tej pory w Iranie niespotykany. Podziały płciowe oraz klasowe przestały być istotne, ważna natomiast była idea islamska wzmacniana dodatkowo przez pompatycznie określony slogan rewolucyjny „wolność, niezależność oraz Islamska Republika”. Faktem jest, iż szach nie docenił siły rewolucyjnej opozycji, która nosiła przede wszystkim znamiona opozycji religijnej. Pahlawi, będąc zwolennikiem modernizacji, próbując pójść za duchem czasu, próbował deprecjonować islam[1], co musiało oburzać ulemów (teologów muzułmańskich), zwłaszcza w okresie wielkiego niezadowolenia społeczeństwa u schyłku lat siedemdziesiątych.
Popełnił wiele błędów, które pomogły zwolennikom Chomeiniego dokonać przeobrażenia ówczesnej monarchii w Republikę Islamską. Jak w przypadku większości zrywów rewolucyjnych, mających na celu obalenie istniejącego reżimu i w tym przypadku przywódca religijny nowej Republiki Islamskiej Iranu poprowadził za sobą tysiące ludzi, którzy wierzyli bezgranicznie w idee przez niego głoszone. Jednak kolejne lata przyniosły sytuację zgoła odmienną. Irańczycy chcieli rządów opartych na islamskich regułach oraz wartościach. Chcieli także uwolnienia się od tyranii oraz opresji, która charakteryzowała rządy szacha. Nowa konstytucja w swoich artykułach odzwierciedliła dwie, podstawowe aspiracje społeczeństwa: poszanowanie praw jednostki oraz eliminację wszelkich prób monopolizacji władzy. Jednakże prawa oraz wolności społeczeństwa były i są poważnie gwałcone[2].
Stosując termin „symbolizm rewolucji”, na myśli mam przede wszystkim znaczenie nowego kontekstu, w którym znaleźli się Irańczycy. Przejawia się ono zwłaszcza w nowym pojęciu wolności, które wprowadził Chomeini. Utożsamiając wolność z niemoralnością oraz prezentując jej istotę jako ”zatruty kielich” i źródło wszelkiego zła[3], nowy przywódca religijny Iranu wskazał, jakie znaczenie ideologiczne miała rewolucja 1979 r. oraz jak pojmowana będzie wolność w nowym systemie. Usprawiedliwiając liczne ofiary rewolucji zwracał uwagę na potrzebę poświęcenia życia wielu osób w imieniu islamskiego państwa.
Rewolucjoniści umierali nie w imię wolności, oddawali swoje życie w imię państwa islamskiego, opartego na surowych prawach szariatu, który miał ingerować w każdą dziedzinę życia społecznego. Walka o ”ziemię islamu” pochłonęła szacunkowo ok. 10 tysięcy ofiar[4]. Co znamienne, wśród grup rewolucyjnych znaczną liczbę stanowiły kobiety. Liczni autorzy wskazują na bezprecedensowość tego zjawiska w całej historii Iranu. Zwycięstwo rewolucji i islamizacja każdej sfery życia człowieka, jako jedna z głównych jej konsekwencji, odbiła się najmocniej właśnie na kobietach. Bez wątpienia, to one doświadczyły bolesnego zderzenia z nowym systemem, tracąc na tym najwięcej. Walcząc ramię w ramię z mężczyznami przeciwko reżimowi szacha, ich rola w nowym systemie została sprowadzona do status quo z przed 14 wieków (uznawanie szariatu w XX w. w formie pierwotnej jest przez większość autorów i autorek uznawana za bardzo radykalną formę islamizacji, którą należy złagodzić lub totalnie znieść ze względu na zupełnie odmienny moment historyczny, w którym współcześnie funkcjonują Iranki).
Konstytucja ustanawiająca nowy ustrój oraz nową rzeczywistość Irańczyków weszła w życie w październiku 1979 r.. Datę tę można uznawać za kluczowy moment rekonstrukcji zarówno życia społecznego jak i świadomości Irańczyków. Był to początek nowej ery, w której każdą płaszczyznę życia regulowały odtąd zasady moralne Koranu wpisane w konstytucję, poparte prawami szariatu. O doniosłości konstytucji irańskiej z 1979 r. świadczy sama preambuła:
“The Constitution of the Islamic Republic of Iran sets forth the cultural, social, political and economic institutions of the people of Iran, based on Islamic principles and rules, and reflecting the fundamental desires of the Islamic people. The essence of the great Islamic Revolution of Iran, and the course of the struggle of the Muslim people from its beginning to its victory, as manifested by the categorical and striking slogans used by all classes of the people, get their special character from this fundamental desire” [5].
Wpisanie do konstytucji zasad islamu jednoznacznie określa nowy etap państwa irańskiego. Konstytucja Islamskiej Republiki Iranu ma swoje źródło w poszczególnych wersach Koranu. Najbardziej charakterystyczne jest jednak wpisanie do konstytucji apostrofy (zwanej bismallą): „w imię Boga Miłosiernego i Litościwego”, która otwiera całą ustawę zasadniczą. Zgoda społeczeństwa na przyjęcie nowej ustawy zasadniczej, wyrażona w referendum konstytucyjnym, dopełniła prawomocności nowego ustroju. Warto w tym momencie zatrzymać się na chwilę przy kwestii określenia systemu Islamskiej Republiki Iranu, nie wnikając jeszcze w konkretne postanowienia konstytucyjne. Pomoże nam to w zrozumieniu specyfiki i unikalności tego kraju oraz poszczególnych zapisów konstytucyjnych. Próbując określić system polityczny Islamskiej Republiki Iranu niektórzy autorzy używają terminu ”teokracja”. Jest to uzasadnione jedynie z jednego powodu, mianowicie z faktu, iż na czele państwa stoi welajat-e faghih, czyli najwyższy rangą w hierarchii szyickiej prawnik muzułmański- religijny uczony, będący największym autorytetem religijnym w Iranie. To jemu podlega cała władza ustawodawcza, wykonawcza oraz sądownicza (trójpodział władzy jest wpisany w konstytucję Iranu). Nowy ustrój polityczny, powstały na kanwie rewolucji społecznej, chciał wychować nowego człowieka- homo islamicus.
Irańczykom u schyłku lat siedemdziesiątych ubiegłego wieku przyszło żyć w unikalnym systemie, pełnym sprzeczności oraz paradoksów. Dostosowanie się do nowej rzeczywistości przysporzyło wielu problemów zwłaszcza kobietom, które poczuły się zdradzone oraz oszukane przez nowego, duchowego przywódcę Iranu. Symbolem nowej ery został, wspomniany powyżej, homo islamicus, człowiek- którego ajatollah Chomeini chciał kontrolować poprzez nowy ustrój państwowy oraz postępującą islamizację każdej dziedziny życia. Interesujące jest przede wszystkim zestawienie postulatów rewolucjonistów z faktycznymi konsekwencjami rewolucji. Jak wskazuje Hamidreza Jalaeipour, na podstawie analizy sloganów używanych podczas mobilizacji do rewolucji[6], można wyróżnić kilka głównych postulatów rewolucjonistów: lepsze życie pod względem ekonomicznym dla większości społeczeństwa, demokracja parlamentarna, „bardziej” islamskie i duchowe społeczeństwo. Uściślając, społeczeństwo irańskie, wysoce niezadowolone z reżimu szacha, chciało ustanowienia nowego ustroju, który nazwało Republiką Islamską. Wolność polityczna, podstawowe prawa oraz polityczna niezależność miały być środkiem do wprowadzenia islamu oraz kulturowych wartości islamu do życia społecznego[7] Jalaeipour zwraca uwagą na wagę politycznej wolności oraz dobrej koniunktury, którą utożsamia z wolnym rynkiem. Jednakże, po około 25 latach od rewolucji eksperci zgadzają się ze sobą, iż Iranowi nie udało się osiągnąć efektywnego wolnego rynku[8]. Dzieje się tak z jednej, głównej przyczyny: państwo kontroluje podstawowe, ekonomiczne przedsięwzięcia. Jak zobaczymy potem, ingerencja państwa islamskiego ma bardzo szeroki zakres. Należy wymienić te aspekty, które w konsekwencji rewolucji odróżniają islamską republikę od reżimu wcześniejszego. Konsekwencją rewolucji były masowe migracje ze wsi do miast oraz z miast małych do tych większych. Zmobilizowało to rządy irańskie do umożliwienia lepszego dostępu społeczeństwa do edukacji, co natomiast poskutkowało wzrostem świadomości społeczeństwa, które coraz częściej zaczęło określać się mianem klasy średniej[9]. Samoidentyfikacja odegrała w społeczeństwie irańskim bardzo istotną rolę, umożliwiła przetarcie coraz to nowszych ścieżek dla dyskursów, które w poprzednim reżimie nie były widocznie na arenie politycznej. Jednym z nich był, jakże ważny w przeobrażającym się społeczeństwie, dyskurs demokracji. Otworzył on drogę m.in. ruchom reformistycznym, ”agentom zmiany”, a także feministkom. Jednak, jak wskazuje wielu autorów, linia po której kroczy islamskie państwo ku demokracji, jest cały czas bardzo długa. Wszystkie, powyższe sformułowania dotyczące pewnych tendencji po rewolucji Chomeiniego, są tylko cząstką rzeczywistości porewolucyjnej. Faktem jest jednak, iż z upływem czasu konsekwencje rewolucji się rozmywają.
Społeczeństwo post-rewolucyjne doświadczyło wielu zmian związanych ze wszystkimi aspektami poruszonymi przeze mnie w akapitach dotyczących rekonstrukcji szyizmu. Niektóre z przeobrażeń przyniosły pozytywne rezultaty, choć często były wynikiem niezamierzonym. Przemiany społeczne można określić jako te związane z teleologicznym wpływem nowego rządu na poprawę warunków bytu społeczeństwa (programy mające na celu ulepszenie opieki zdrowotnej, rozwój obszarów wiejskich) oraz na te, które ujawniły paradoksalność rewolucji (która w swoisty sposób otworzyła drogę ku możliwym zmianom, zwłaszcza dla kobiet). Jedną z najbardziej widocznych zmian w strukturze społeczeństwa była szybka urbanizacja[10]. Wzrosła liczba miast z 373 w 1976 r. do 614 w 1996 r.[11] czego efektem było przeniesienie się dużych liczb społeczeństwa do aglomeracji miejskich. Tereny wiejskie zostały zmodernizowane, co jednak nie doprowadziło do pomniejszenia przepaści między poziomem analfabetyzmu pomiędzy wsią, a obszarami miejskimi. Zauważalny był jednak wyższy wskaźnik piśmienności wśród kobiet, co umożliwiła polityka państwa przeznaczając duże środki finansowe na budowę szkół. Także w dostępie do wyższego wykształcenia zanotowano wzrost uczestnictwa kobiet (co jest jednak zauważalne dopiero po kilkunastu latach od rewolucji). Urbanizacja natomiast doprowadziła do zmniejszenia wskaźnika urodzin, co jednak sprzyjało nowemu rządowi, z racji pogłębiającego się kryzysu ekonomicznego. Prawidłowości te pozwalają na ocenienie skutków przemiany społeczeństwa in plus, aczkolwiek porewolucyjna rzeczywistość przyniosła także wiele niekorzystnych zmian. Bardzo istotne są przeobrażenia w sferze kulturalnej oparte na nowym, antyamerykańskim oraz patriarchalnym porządku społecznym. Wszystko, co mogło mieć jakikolwiek związek z kulturą zachodu, utożsamianą jako źródło zła, było sukcesywnie zakazywane i niszczone. Władza paliła oraz zamykała kina, zakazywała słuchania muzyki pop, wprowadziła cenzurę. Rozpoczęto nadawanie religijnego znaczenia każdej dziedzinie życia, począwszy od nadania prymatu lekcjom religii w szkołach, skończywszy na emisji wyłącznie religijnych treści w mediach publicznych. W latach 1980- 1983, uznawanych za okres rewolucji kulturalnej[12], zwalniano wielu profesorów, wyrzucano studentów z uczelni, deprecjonowano dokonania wybitnych naukowców. Ideologiczna poprawność została wymuszona na całym społeczeństwie. Jednakże najbardziej widoczną konsekwencją wprowadzenia nowego reżimu szyickiego była segregacja płciowa, powiązana z logiką patriarchalizmu irańskiego. „Rewolucje (re)konstruują płeć poprzez wzmocnienie mitycznych lub prawdziwych rozumień roli kobiety. Z kolei te narracje przypisują kobietom role w post-rewolucyjnym społeczeństwie”[13]. Irańskie, post-rewolucyjne rozumienie pozycji kobiety wpisało się w kanon, który autorzy zajmujący się kwestiami płci oraz patriarchatu określają mianem” transformacji patriarchatu ze sfery prywatnej w sferę publiczną”[14].
Ideologia islamska sprowadziła rolę kobiety wyłącznie do rodzenia dzieci oraz dbania o domostwo. Spośród wszystkich istniejących instytucji, instytucja rodziny doznała największych, legislacyjnych przemian. Najczęściej wskazywaną w literaturze zmianą wprowadzoną na niekorzyść kobiet, było uchylenie Ustawy o Ochronie Rodziny z 1967r.. Ustawa gwarantowała kobietom prawo wznoszenia pozwów o rozwód, opiekę nad dziećmi po rozwodzie oraz podniosła minimalny wiek możliwości zawierania małżeństw z 9 do 13 lat. Po 1979 r. wszystkie te prawa zostały cofnięte, na których miejsce wprowadzono najostrzejszą formę szariatu, nieznaną jeszcze społeczeństwu irańskiemu XX w.. Dla przykładu, za homoseksualizm oraz pozamałżeńskie stosunki płciowe wydawano wyroki ukamienowania. Segregacja płciowa w swojej najbardziej radykalnej istocie, istniała przez pięć kolejnych lat po rewolucji Chomeiniego. W kolejnych latach Iranki zaczęły coraz bardziej buntować się przeciwko wprowadzonym zmianom.
Kobiety zostały usunięte z życia publicznego, odgrodzone od edukacji oraz rynku pracy. Najistotniejszą jednak zmianą w ich życiu było ponowne wprowadzenie obowiązku noszenia przez kobiety czadoru, czyli ubioru muzułmanki oznaczającego stosowanie się do zasad hidżabu- skromnego ubioru wywiedzionego z Koranu. Zasady ubioru są traktowane jako najbardziej doniosły wyznacznik sukcesu rewolucji. „Zasłona” Iranek jest do tej pory jedną z najwidoczniejszych form islamizacji społeczeństwa irańskiego. W razie nie przestrzegania tej zasady ubioru, w Islamskim Kodeksie Karnym istnieje zapis o karze od dziesięciu do sześćdziesięciu dni więzienia. Tak rygorystyczne kary świadczą o znaczeniu, jakie rząd irański przypisuje czadorowi. Segregacja płciowa poza domem m.in. poprzez noszenie hidżabu, a co za tym idzie- pozbawienie relacji międzyludzkich aspektu płciowości, miała uchronić islamski naród od zepsucia[15]. Istnieje kilka możliwych interpretacji tego, co naprawdę oznacza “zakrywanie się”. Jedną z możliwych teorii jest pogląd, iż „zasłona” muzułmanki ma separować Muzułmanów przestrzennie oraz psychicznie. Mówi się także, iż ma ona ochraniać kobiety od męskich spojrzeń. Najczęściej jednak uznaje się uzasadnienie kobiecej „zasłony” jako ochrony honoru muzułmanki. W Islamskiej Republice Iranu, tuż po ogłoszeniu przez Chomeiniego przymusu noszenia czadoru, obowiązek ten wzmacniały slogany wypisywane na murach miast w całym kraju: „women must be veiled or they’ll be assailed”, „death to the unveiled” czy „my sister, your veil is more powerful than my weapon”[16]. Iranki zaczęły żyć w strachu w obawie przed sankcjami przewidzianymi przez szariat. Na ulicach Iranu we wczesnych latach osiemdziesiątych ubiegłego wieku odbywała się „kulturowa wojna” polegająca na atakowaniu kobiet, które nie spełniały wymogów nowego kodeksu ubioru.
Lista niekorzystnych dla Iranek zmian, które wprowadził nowy reżim, jest bardzo długa, aczkolwiek można wskazać kilka podstawowych dziedzin życia społecznego, z których kobiety zaczęły być wykluczane. Irankom zamknięto dostęp do zawodu sędziny, nie wolno było im uczyć się na kilku kierunkach uniwersyteckich jak inżynieria, rolnictwo czy matematyka. Szkoły techniczne oraz zawodowe zostały totalnie dla nich zamknięte. Zakazano także pracy w niektórych dziedzinach jak np. w przemyśle budowlanym. Kobietom zabroniono także podróżowania. Nastąpiły masowe zwolnienia mające na celu eliminację kobiet z życia publicznego (zwłaszcza z polityki, urzędów państwowych oraz mediów). Sytuacja ta zmieniała się z biegiem lat, pod naciskiem prominentnych Iranek doszło do poprawy warunków życia kobiet oraz stopniowej eliminacji krzywdzących ich praw. W reakcji na niekorzystne praktyki reżimu Chomeiniego coraz więcej kobiet zaczęło głośno wyrażać swoje niezadowolenie. Wraz z wzrostem wykształcenia wśród Iranek, zwiększała się także świadomość sytuacji, w jakiej się znalazły. Jako, iż w Islamskiej Republice Iranu nie było opozycji, która mogłaby przemówić w ich imieniu, to właśnie Iranki wzięły na siebie odpowiedzialność za bycie jej głosem. W walce przeciwko dyskryminującym prawom towarzyszyli im młodzi ludzie (społeczeństwo poniżej 25 roku życia stanowiło wówczas 65 procent populacji irańskiej)[17]. Podejmowali oni wspólnie liczne akcje demonstracyjne, by chronić swoja tożsamość przez szturmem islamizacji. Także wówczas zaczęły krystalizować się konkretne postulaty i wizje irańskich aktywistek „nowego typu”, które z biegiem czasu zaczęły określać się mianem feministek.
PRZYPISY:
1 Za: Keddie, Nikki R., „Współczesny Iran. Źródła i konsekwencje rewolucji”, Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2007, s. 220
2 „Democracy, human rights and islam in modern Iran: psychological, social, and cultural perspectives”, pod red. Uichol Kim, Henriette Sining Aasen, Shirin Ebadi; Oslo :Wydawnictwo Fagbok foer laget, 2003, s. 369-370
3 Za: Afshar, Haleh, „Islam and feminisms: an Iranian case study (Women’s Studies at York)”, Palgrave MacMillan, s. 34
4 Taką liczbę podaje znawca tematu rewolucji irańskiej – Emadoddin Baghi. W: Jalaeipour, Hamidreza, Iran’s Islamic Revolution: Achievements and Failures, Critique: Critical Middle Eastern Studies, Vol. 15, No. 3, Fall 2006, s. 210
5 http://www.iranchamber.com/government/laws/constitution.php- strona internetowa Iran Chamber Society, preambuła konstytucji Islamskiej Republiki Iranu.
6 Analiza dokonana przez Hossein Panahi na podstawie ponad 4 tys. sloganów używanych w całym Iranie przed rewolucją. za: Jalaeipour, Hamidreza, Iran’s Islamic Revolution: Achievements and Failures, Critique: Critical Middle Eastern Studies, Vol. 15, No. 3, Fall 2006, s. 210
7 Ibidem, s. 210, za Panahi, M. H., Fasl Nameh-e-Olum-e ejtemaei, nos. 11, pp.12, 2000
8 Ibidem, s. 211
9 Ibidem, s. 213
10 Keddie, Nikki R., „Współczesny Iran…”, op. cit,, s. 279
11 Za: Kian- Thiebaut, Azadeh, From Motherhood to Equal Rights Advocates: The Weakening of Patriarchal Order, Iranian Studies, Vol. 38, No.1, March 2005, s. 47
12 Keddie, Nikki R., „Współczesny Iran…”, op. cit., s. 284
13 Shahidian, Hammed, Women in Iran. Gender Politics in the Islamic Republic of Iran, Greenwood Press, 2002, s. 18
14 Patrz m.in. prace poświęcone patriarchatowi autorstwa- Sylvii Walby
15 Za: Paidar, Parvin, „Gender of Democracy…”, op. cit., s. 4
16 Za: Kar, Mehrangiz, „Iranian Law and Women’s Rights”, Muslim World Journal of Human Rights, Vol. 4, Issue 1, Article 9, 2007, s. 3
17 Paidar, Parvin, „Gender of Democracy…”, op. cit., s. 5
Bibliografia:
1. „Democracy, human rights and islam in modern Iran: psychological, social, and cultural perspectives”, pod red. Uichol Kim, Henriette Sining Aasen, Shirin Ebadi; Oslo :Wydawnictwo Fagbok foer laget, 2003
2. Afshar, Haleh, „Islam and Feminisms: An Iranian Case-Study (Women’s Studies at York)”, Palgrave MacMillan, 1998
3. Jalaeipour, Hamidreza, Iran’s Islamic Revolution: Achievements and Failures, Critique: Critical Middle Eastern Studies, Vol. 15, No. 3, Fall 2006
4. Keddie, Nikki R., Współczesny Iran. Źródła i konsekwencje rewolucji, Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2007
5. Kar, Mehrangiz, Iranian Law and Women’s Rights, Muslim World Journal of Human Rights, Vol. 4, Issue 1, Article 9, 2007
6. Kian- Thiebaut, Azadeh, From Motherhood to Equal Rights Advocates: The Weakening of Patriarchal Order, Iranian Studies, Vol. 38, No.1, March 2005
7. Paidar, Parvin, Gender of Democracy. The Encounter between Feminism and Reformism in Contemporary Iran Democracy, Governance and Human Rights Programme Paper Number 6, October 2001; United Nations Research Institute for Social Development
8. Shahidian, Hammed, Women in Iran. Gender Politics in the Islamic Republic of Iran, Greenwood Press, 2002,
9. http://www.iranchamber.com/government/laws/constitution.php
Joanna Jagodzińska
o autorce:
Absolwentka nauk politycznych w Szkole Wyższej Psychologii Społecznej, zainteresowana tematyką feminizmu w ramach islamu, sytuacją kobiet w Iranie, autorka pracy magisterskiej na temat feministek irańskich. Zawodowo zajmuje się m.in. szerzeniem kultury brazylijskiej w Polsce.
mail: joanna.jagodzinska1@gmail.com